1916թ. մարտից Օդեսայում սկսեց լույս տեսնել «Արմյանե ի վոյնա» ռուսերեն ամսագիրը, որի նպատակն էր հայ եւ ռուս ընթերցողներին տեղյակ պահել Առաջին համաշխարհային պատերազմին հայերի մասնակցության, ընդհանրապես՝ այդ ընթացքում սրված Հայկական հարցի լուծման իրական վիճակի մասին։ Ամսագրին աշխատակցելու հրավեր են ստացել այնպիսի նշանավոր մարդիկ, ինչպիսիք են Մ. Գորկին, Ի. Բունինը, Վ. Բրյուսովը, Ն. Մառը, Մ. Շահինյանը, Յու. Վեսելովսկին, Ալ. Շիրվանզադեն եւ շատ ուրիշներ։
Ցավոք, այսօր դժվար է ամբողջական պատկերացում կազմել ամսագրի գործունեության մասին լրակազմ հավաքածուի բացակայության պատճառով։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհված հայ կամավորների ընտանիքներին, վիրավորներին, որբերին ու գաղթականներին օգնություն ցույց տալու նպատակով 1914թ. վերջերին ստեղծվեց Մոսկվայի հայկական կոմիտեն (հիմնադիր անդամներ՝ Ս. Մամիկոնյան, Կ. Կուսիկյան, Ա. Ծատուրյան, Ա. Ջիվելեգով), որը շուտով դարձավ ամուր ազգային-հասարակական կազմակերպություն՝ իր շուրջը հավաքելով Մոսկվայի հայ համայնքի բոլոր խավերի ներկայացուցիչներին։ Կոմիտեն կազմակերպում եւ Կովկասյան ռազմաճակատ էր ուղարկում բժշկական խմբեր, դեղորայք, որբերի համար բացում մանկատներ, ապաստան տալիս գաղթականներին։

Եղեռնից փրկված հայության մի հսկայական զանգված ապաստանեց աշխարհի տարբեր երկրներում, եւ դա ավելի ակտիվացրեց այնտեղ գործող հայկական կազմակերպությունների գործունեությունը, ստեղծվեցին նորերը։ Գերխնդիրն էր նյութապես եւ բարոյապես նեցուկ կանգնել թշվառության մեջ հայտնված հայերին՝ հայրենիքում լինեին, թե նրա սահմաններից դուրս։
Ստորեւ՝ Բոստոնում լույս տեսած «Պահակ» թերթի 1916թ. համարներից ներկայացնում ենք լուրեր, որոնք որոշակի պատկերացում են տալիս այդ շրջանում հայկական կյանքի մի քանի կողմերի մասին։

«Հայկական կոտորածի տարին Ուրֆա էի գնացել մի թուրքի հետ որոշ գործեր կարգավորելու համար, որին Աբդուլլա եմ անվանելու, եւ որը, երկար ժամանակ ճշտապահ լինելուց հետո, արդեն մի քանի ամիս չէր պատասխանում վաճառատան նամակներին:
Քաղաքի մեջ արդեն իսկ ջարդը վերջացել էր: Թե՛ թուրքական, թե՛ եվրոպական լրագրերը լուրեր էին հաղորդում, որ խաղաղությունը վերահաստատված է: Բացի այդ` բացառվում էր երկրորդ ջարդի հավանականությունը: Բեյրութից դեռ չմեկնած, տեսակցելով հյուպատոսի հետ, ապահովություն ստացա, թե այլեւս վախենալու առիթ չկա:

Հայերի նվիրյալ բարեկամների շարքում, անշուշտ, պետք է հիշատակել նաեւ անգլիացի քաղաքական գործիչ Արթուր Սայմոնդսի անունը։ Հայկական հարցով նա սկսեց հետաքրքրվել դեռեւս 19-րդ դարի 90-ական թվականներին՝ թուրք բարբարոսների կողմից հայերի առաջին զանգվածային կոտորածներից հետո։ Եվ պատահական չէր, որ երբ 1903թ. ստեղծվեց Բրիտանա-հայկական կոմիտեն, նա ընտրվեց քարտուղար եւ այդ պաշտոնը վարեց երկար տարիներ։
Սայմոնդսը մեկն էր նրանցից, ովքեր ջերմորեն պաշտպանեցին Անգլիայի խորհրդարանի անդամ (հետագայում՝ վարչապետ) Ուիլյամ Գլադստոնի նշանավոր խոսքը. «Ծառայել Հայաստանին նշանակում է ծառայել քաղաքակրթությանը»։

Թաջ-Մահալ (Թագի տաճար) դամբարանը կառուցել է Սամարղանդի տիրակալ Թեմուրի հետնորդ շահ Ջիհանը իր հայուհի կնոջ՝ Մումթազ Մահալի մահից հետո, որպես իր անսահման սիրո իրեղեն ապացույց։ Արտաքինից սպիտակ, փայլեցրած մարմարով երեսապատ շինությունը (բարձրությունը 74 մ է) շլացնում է իր փառահեղ գեղեցկությամբ։ Դամբարանի ներսում են թաղված շահ Ջիհանը եւ իր հայուհի կինը։ Թաջ-Մահալն անվանում են Հնդկաստանի «մարգարիտ»։

Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, որ ոչ միայն ռազմական գործերի ժողկոմն էր, այլեւ կառավարության նախագահը, այն օրերի Հայաստանում, երբ բնակչության մեկ երրորդը գաղթական էր կամ որբ, շատ, ողբերգականորեն շատ անելիքներ ուներ:
Տեսնում էր, որ թուրքերը, չկարողանալով վերջնականապես գրավել Հայաստանը, բոլոր ուժերը նետում էին Արեւմտյան ճակատ՝ կանգնեցնելու հունական հարձակումը, եւ Ռուսաստանի ազդեցությունն օգտագործելով՝ թուրքական կողմից պահանջում էր օր առաջ վերադարձնել Կարսում մնացած գերիներին ու անպայման՝ ռազմագերիներին, որոնց մեջ էին նաեւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ռազմական նախարար, հրետանու գեներալ-մայոր Քրիստափոր Արարատյանը, գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանը…