Դարերից եկող անբացատրելի մի խորհրդավորություն, տխրություն, տառապանք ու հերոսականություն կար զոհված ազատամարտիկի սգո հուղարկավորության ժամանակ, երբ կսկծում, կոծում, սգում էին հայ մայրերը։ Սգո արարողակարգն ասես բաժանվում էր երկու մասի։ Սգավորները, որոնք հիմնականում կանայք էին, մազերն արձակ, աղեկտուր լալիս ու թվարկում էին զոհվածի առաքինությունները՝ անիծելով թշնամուն.

Վարազդատ եւ Դրաստամատ եղբայրների որդիները՝ Սասունն ու Ավետիքը, իրենց ծառայությունն անց են կացրել Շահումյանի մեր գերի մնացած բնակավայրերի սահմանագծում։ Երբ Սասունն ավարտեց իր ծառայությունը, ծառայության մեկնեց Ավետիքը։ Երկուսն էլ պատվով, տղամարդավարի ծառայեցին, տուն դարձան՝ ուրախություն, հպարտություն պարգեւելով ծնողներին, հարազատներին։ Նրանց պատմությունները վերհուշ են ծառայության օրերից, եւ մեկը լրացնում է մյուսին, որտեղ ամեն մի քար ու թուփ ծանոթ հիշողություններ են արթնացնում։ Տխրությամբ պատմում էին հեռվում մնացած անծուխ ու անկրակ հայկական բնակավայրերից, անխունկ, անմոմ եկեղեցի, գերեզմանատներից

… Վերջերս թերթերում կարդում եմ հոդվածներ, որտեղ նշվում է, թե թուրքերը (ադրբեջանցիները) որոշել են Ղարաբաղի հարցը լուծել պատերազմով, և այդ պատերազամը պիտի վարեն Հայրենական պատերազմի օրինակով: Ես չգիտեմ` այդ «ստրատեգը» քանի տարեկան է, նա Հայրենական պատերազմը տեսել է, թե՝ լսել: Այս միտքը անտեղյակ տգետի, սուտ հայրենասերի դատարկաբանություն է: Հասկանալի է, թուրքերը չեն հաշտվում Ղարաբաղի կորստի հետ, նրանք սովոր են զավթելու, գողանալու, թալանելու, կեղծելու, դարերով այդպես են սովորել, հային դիտել են իբրև մատաղացու գառ, երբ ուզել` մորթել կերել են: Հաղթանակը Ղարաբաղում գլխի վրա շրջեց ամեն ինչ: Այսօր հայերիս ագրեսոր են ասում, մենք պետք է ուրախ լինենք թուրքի այս գնահատումների համար: Հարկավոր է ազատվել խփվածի, մոլորվածի, սգավորի հոգեբանությունից: Թուրքը պարտվեց, խաղաղություն մուրաց ու անցավ մեր թիկունքը, թիկունքից խփելը թուրքի վարքագիծն է:

Քաշաթաղի շրջկենտրոն Բերձորի Խաղաղության հրապարակում առավոտից մարդաշատ էր. այստեղ էին քաղաքային հանրակրթական դպրոցների ուսուցիչներ, աշակերտներ, շրջվարչակազմի և Բերձորում գործող կազմակերպությունների, ուժային կառույցների ղեկավարներ, աշխատակիցներ, բնակիչներ, հյուրեր: Արցախյան գոյամարտում նահատակված հերոսների հուշահամալիրում կայացավ Արցախի Անկախության հռչակման օրվան նվիրված տոնական միջոցառումը: Խոնարհված 3 պատերի մոտ, որոնց վրա քանդակված են շրջանի ազատագրման համար զոհված ազատամարտիկների անունները, խոնարհվեցին ծաղիկներ: Մեկ րոպե նահատակների հիշատակը հարգելուց հետո Բերձորի Վահան Զատիկյանի անվան թիվ 2 միջնակարգ դպրոցի սաները ողջունեցին ներկաներին՝ շեշտելով, որ իրենք են այսուհետ Հերոսների արյամբ թաթախված հարազատ հողի տերերը:

Ընկերս՝ Հայրապետ Մեսրոպյանը, ավելի քան քսանհինգ տարվա ընդմիջումից հետո հարազատ գյուղում բեմադրեց իր երիտասարդ տարիների ամենասիրելի ու հաջողված ներկայացումներից մեկը՝ Գևորգ Գևորգյանի «Ների՛ր, մա՛յր հող» պիեսը: Քառորդ դար, որի ամեն օրն ապրել էր այդ հույսով ու երազանքով: Մի երկարատև ընդմիջում, որի ընթացքում նա հասցրեց եղբոր ու ավագ որդու հետ միասին զենք վերցնել, կռվել, վիրավոր որդու կյանքի ու առողջության համար տառապել և պայքարել հանուն այն գաղափարի, որն ընկած էր իր բեմադրած պիեսի հիմքում՝ անկախության, ազատության, առ հայրենի հողը անդավաճան սիրո ու նվիրվածության…

Մոտենում էր 1993թ.-ի Ամանորը: Մեր ջոկատը գտնվում էր Աղդամում: Արդեն մեկ ամիս էր՝ ընտանիքից ոչ մի լուր, տեղեկություն չունեի: Հայաստանից եկած իմ ընկերներից մեկը ինձ տեսնելով՝ զարմացավ.

-Զորավա՞ր, էս դու՞ ես, բա տանը գիտեն, թե դու զոհվել ես, ու լացուկոծ են դրել: Անխիղճ, մի լուրն ի՞նչ է, որ չես ուղարկում:

Ասում են՝ տարեց մամիկն արդեն հոգնել էր ամեն օր ծեծված, ջարդված որդուն տուն ընդունելով ու մի օր էլ այսպես դիմում է որդուն.
-Բավական եղավ կռիվների մեջ ընկնես, տղա՛ ջան, էդ ինչի ուրիշ տղաները ամեն օր տնից դուրս կգան ու առանց պատառոտված շորերի, առանց ծեծուջարդի տուն կգան:
– Մարե, նրանց մեր կքրվին, նրանք ձեն չըն հանի: