Սեյրան Արծրունի Չիլինգարյանը ծնվել է Տավուշի մարզի Իծաքար գյուղում: Արցախյան ազատագրական պայքարին նա իր եղբայրների` Պավելի և Հայկի հետ դուրս եկավ մեր դարավոր թշնամու դեմ: Արծրուն հայրը անտառների բնության պահապան էր: Հայտնի որսորդ էր, նրան Սարերի Ասլան էին ասում: Մշտապես որդիների կողքին էր, սահմաններում: Բնության մեջ՝ Տավուշի անտառներում, ուներ իր սիրած գողտրիկ կուսական վայրերը, որտեղ դեռ մարդու ոտք չէր դիպել: Սիրում էր իր ընկերներին, մերձավորներին ուղեկցել այդ վայրերը և իր ձեռքով հյուրասիրել: Ալիևի անունը լսելիս թունդ հայհոյում էր. «Էդ աղվեսի աչքը այ էս մեր գեղեցիկ վայրերին է, մեր գեղեցիկ բնությանը,մեր Արցախին»:

Այդ օրը Նիզամին ուշ եկավ, արդեն պատրաստվում էինք քնելու: Եկավ ու գնաց դեպի իր անկողինը:
-Տեսա՞ք,-ասաց Վարդանը։
-Ի՞նչը,- իմիջիայլոց արձագանքեց Աբոն։
-Չտեսաք, դեմքը ոնց որ արնոտ լիներ:- Մոտեցանք, իրոք, ուռած ու կախ շրթունքին արյան հետքեր կային:
-Ո՞վ է խփել,-հարցրի:
Չպատասխանեց, չէր ուզում խոսել, իսկ երբ շատ հարցուփորձ արեցինք, չդիմացավ, պոռթկաց:
-Մեղավորը դո՛ւ ես, ազատ սիրո օ՜ր, ցեմ իմանում էլ ի՜նց,- հերսոտած վրա տվեց Աբոյին:
-Մի կարգին բան ասա, հասկանանք՝ ինչն ինչոց ա, չնայած էսենց էլ է երևում, թե ինչ էս արել,-ձայնը բարձրացրեց Աբոն:

Արվեստի ավստրիացի պատմաբան, պրոֆեսոր Յոզեֆ Ստրժիգովսկին, որն Արեւմուտքի եւ Արեւելքի մշակույթների, մասնավորապես ճարտարապետության հիանալի գիտակ էր, երկու անգամ (1889, 1915) եղել է Հայաստանում, ուսումնասիրել Մաստարայի, Արուճի, Մրենի եկեղեցիները, Անիի Մայր տաճարը, Հռիփսիմեն, այլ շինություններ եւ գրել «Հայերի ճարտարապետությունը եւ Եվրոպան» երկհատոր աշխատությունը։

Ռուսական տարեգրության մեջ շատ կան ուշագրավ հիշատակումներ հայերի մասին։ Ահա դրանցից մեկը։
1552 թվականն էր։ Ռուսական զորքերը պաշարել էին թաթարական Կազան քաղաքը, որտեղ այդ ժամանակ մեծ թվով հայեր կային։ Թաթարները բոլոր օտարերկրացիներին, այդ թվում՝ հայերին, թույլ չէին տալիս հեռանալ քաղաքից եւ նրանց ուժերն օգտագործում էին ռուսների դեմ։ Հայերի մեջ եղել են թնդանոթաձիգներ, որոնք, սակայն, չեն կամեցել կրակել ռուսների վրա։ Ռուս տարեգրի վկայությամբ՝ թաթարները նրանց բոլորին երկաթե շղթաներով կապել են թնդանոթներին, յուրաքանչյուրի մոտ կանգնեցրել մերկացրած սրերով զինվորների եւ ստիպել կրակել։

«Բազմավեպ» հանդեսի վկայությամբ՝ Ֆրանսիայի Ռոն գետն ունեցել է վտակ, որը կոչվել է Հայկական։ Նման անվանակոչության պատճառն այն է եղել, որ գետի հովտում ապրել են մեծ թվով վտարանդի հայեր, ակտիվ մասնակցություն ունեցել մոտիկ վայրում կազմակերպվող տոնավաճառներին։ Փաստորեն, այդ վայրը որոշ առումով հայկականացված է եղել, եւ ահա վտակն էլ կոչել են Հայկական։

17-18-րդ դարերում Հաբեշստանի արքունիքում պետական բարձր պաշտոններ են վարել մի շարք հայեր։ Այդպիսին է եղել, դիցուք, վառոդագործի պաշտոնը, որը երկար տարիներ զբաղեցրել է մի հայ մասնագետ եւ հաբեշներին սովորեցրել, թե ինչպես պետք է պատրաստել վառոդ։ Ինքնին հասկանալի է, թե ինչ նշանակություն է ունեցել դա երկրի պաշտպանության գործում, եւ ինչ հեղինակություն է ունեցել հայ վառոդագործը։

Միջնադարի հայ ճարտարապետ Նաքամատը, որի ծննդյան եւ մահվան թվերն անհայտ են, նշանավոր բանաստեղծ եւ նկարիչ Մկրտիչ Նաղաշի համագործակցությամբ 1439-43 թվականներին նորոգում է Ամիդի (Դիարբեքիրի) Սուրբ Թեոդորոս եկեղեցին, որն ունեցել է 18 նիստ եւ նույնքան լուսամուտ։ Ահա այդ հսկա եկեղեցու վրա Նաքամատը կառուցել է նույնպես հսկա մի գմբեթ, որն իր հոյակապությամբ զարմանք ու հիացմունք է պատճառել տեսնողներին։