Հայ ազատագրական շարժումներին զուգընթաց, սուլթանական վարչակարգն ավելի էր ուժեղացնում ճնշումը, առիթներ էր փնտրում գլխատելու շարժման ղեկավարությանը, անդուլ հետապնդումներ էր սահմանում յուրաքանչյուր անձի ու միջոցառման նկատմամբ։

Ռուսական, հետագայում՝ նաև խորհրդային ռազմածովային նավատորմի պատմության մեջ ոսկե տառերով է գրված Ալեքսանդր Նիկոլայի Գարսոյանի (Գարսոև) անունը։ Ցավոք, Խորհրդային Միությունում որպես չգրված օրենք ընդունված ռազմական գործիչներին ու զինագործներին գերգաղտնիության մեջ պահելու տաբուն լայն հասարակության համար անծանոթ են դարձրել մեր այս տաղանդավոր հայրենակցի կյանքն ու գործը։

Անրի Բարբին (1873-1935) ֆրանսիացի հրապարակագիր է, երկար տարիներ եղել է փարիզյան առաջնակարգ լրագրերի ռազմական թղթակիցը։

Մոնթեն հայրենիք եկավ երկրի համար ամենաճակատագրական պահին, և նրան վստահվեց արցախյան ճակատի ռազմավարական նշանակության ուղղություններից մեկը: Ութ լեզվի տիրապետող հնագիտության պրոֆեսորը սկսեց սովորել իններորդ «լեզուն»՝ իր հրամանատարությանը հանձնված Մարտունու շրջանի բնակիչներին հասկանալու և նրանց համար հասկանալի դառնալու համար:

Գաղափարական այդ խառնաշփոթ ներհակությունների մեջ, սակայն, առանձնանում էր այն ուղղությունը, որը ձերբազատվելով հովանավորության բարդույթից, հայության ազատագրությունը կապում էր նրա իսկական տիրոջ՝ հայ ժողովրդի աննահանջ զինված պայքարի հետ։

Հիմա, տարիների հեռվից, դժվար է ասել, թե անձնական կյանքում կրած ողբերգությունն ու տառապանքը, կյանքի հատակից մարդկանց ճանաչելու հնարավորությունը օգնե՞լ են Խորենացուն, թե՝ ոչ, տառապանքը հարստացրե՞լ է նրա հոգին, տեսադաշտը, մտահորիզոնը կամ, ինչպես ասում են, նա բյուրեղացե՞լ է արդյոք տառապանքով:

Այսպիսով, 19-րդ դարի առաջին 30-ամյակում վրա հասավ Հայկական հարցի միջազգայնացման փուլը։ Գյուլիստանի, Բուխարեստի, Թուրքմենչայի, Ադրիանապոլի պայմանագրերը միջազգային փաստաթղթեր էին, որտեղ ընդգրկված էր նաեւ Հայկական հարցը, ճիշտ է, ոչ իր իսկական, այլ Արեւելյան Հայաստան, Երեւանի խանություն անվանումներով։