19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԻ ԵՎ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲԻ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԻ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԵՎ ԶԻՆԱՏԱՐ ԽՄԲԵՐԸ
Եթե հայդուկները ռուս զինվորի նկատմամբ չդրսևորեին ծայրահեղ գթասրտություն ու հարգալից վերաբերմունք և համարժեք պատասխան տային նրանց գործողություններին, ապա, անտարակույս զոհերը անհամեմատ քիչ կլինեին, և չէր բացառվում, որ ռուս զինվորը նույնպես, երկյուղելով հայ ֆիդայու հարվածի ու վրեժխնդրության կարողությունից, փոխեր իր վերաբերմունքը: Զարդանիսի կռվի մասնակից սպաներից մեկը, անկեղծորեն դրվատելով իրենց նկատմամբ հայդուկների դրսևորած մարդկային վերաբերմունքը, խոստովանում է, որ եթե հայ զինվորները ցանկանային, ապա կարող էին իրենցից շատ-շատերին գնդակահարել: Իրենց զինվորների արարքներն ու կռվի մանրամասները քննելու ու պարզելու նպատակով դեպքի վայր է գալիս մի քննիչ հանձնախումբ: Ռուս զինվորների գործողություններն արդարացնելու նպատակով «… Բիկովը սկզբում միայն երեք դիակ է առանձնացնել տուել, ցոյց տալու քննիչներին: Բայց երբ նկատել է, որ աչքի կը զարնէ, հիմա աշխատում է պատրաստել ապացոյցներ, որ ռուսական հողումն են սպանուել, այնինչ բոլորը սպանուած էին միմիայն ռուսների գնդակներից տաճկահայ հողի վրայ…»:
Ռուբենը, ելակետ ունենալով նաև «Որսկան» մարտախմբի հետ տեղի ունեցած միջադեպը, կատարում է հետևյալ ուշագրավ ընդհանրացումը. «Այս դեպքը նշանակալից է այնքանով, որ ռուս եւ թուրք զօրքերը միասին կռուեցին հայ ֆետայիներու դէմ, ցույց տալով, թէ երկու կառաւարութիւններն ալ թշնամաբար կը վերաբերուէին հայ ազատագրական շարժման»:
ՄՈՍՈՒՆ- ԶՈՐԻ ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ
ԳԱՅԼ ՎԱՀԱՆ
ԳԱՅԼ ՎԱՀԱՆ (նստած) իր թիկնապահներով
Եթե ավելի որոշակիացնենք, ապա կարելի է նշել, որ «Մոսուն-Զորի արշավանք» անվանումը ստացած մարտական գործողությունը հետապնդում էր հետևյալ նպատակները.
1. Որևէ գաղտնիք լինել չէր կարող, որ համանման ձեռնարկումները, նույնպես չէին կարող կանխել Սասունի վրա ծառացած մահացու սպառնալիքը: Պատմական տվյալ ժամանակահատվածում ապստամբության կազմակերպման շարժառիթների ու մանրամասների ուսումնասիրությունը հիմք է տալիս պնդելու: Արշավանքի կազմակերպիչները հույեր են փայփայել, որ եթե ինքնապաշտպանական ուժերը համալրվեին, և զուգահեռաբար հայդուկային խմբերի ուժերով ձեռնակվեին հարձակողական գործողությունները, թեկուզև կայսրության սահմանամերձ տարածքներում, ապա կարելի կլիներ երկարատև դիմադրել թշնամու հարձակումներին ու ժամանակ շահել: Կազմակերպիչների համոզմամբ` աղմկահարույց գործողությունների արձագանքներով կարելի էր գրավել եվրոպական տերությունների ուշադրությունը և այն բևեռելով Հայկական հարցի ու Արևմտահայաստանում կատարվող դեպքերի վրա՝ հասնել հայանպաստ արդյունքի:
2. Արշավախմբի կազմակերպիչների գնահատմամբ` սահմանամերձ շրջաններում իրականացվող գործողություններով հնարավոր էր թուրք իշխանությունների ուշադրությունը շեղել Երկրի ներսում տեղի ունեցող իրադարձություններից և դրանով իսկ ինչ-որ չափով օգնություն ցուցաբերել ու թեթևացնել Սասունի դրությունը:
3. Համաձայն «Դրօշակ»-ի, ՀՅԴ Երևանի «Մրգաստան» կենտրոնական կոմիտեն այդ արշավանքը ձեռնարկել է, որպեսզի Ալաշկերտի Ուչքիլիսե, Ղումլիպուճախ և Ղարաբազար գյուղերի բնակիչներին պաշտպանի քրդերի և թուրք զինվորների հարձակումներից:
Արշավախումբը պետք է հարձակվեր Բագրևանդ գավառի երեք գյուղերի՝ Սբ. Հովհաննու վանքի մերձակայքում գտնվող Ուչքիլիսեի և Ղումլիպուճախի՝ համապատասխանաբար 50 և 30 զինվոր ունեցող զորանոցների և Մոսունի 150 զինվոր ունեցող զորանոցի վրա: Այդ ժամանակ թուրք իշխանությունները ոչ միայն ավելի են շատացնում սահմանապահ զորքերի քանակը, այլև մեկ անգամ ևս ներխուժում են հայկական գյուղեր. «…այդ շրջանի հայկական մի գծի վրայ – կողք կողքի ընկած հինգ գիւղեր – Ղումլիպուճախ՝ 40 տուն, Իւչքիլիսէ: Արշավախումբը բաղկացած էր 102 մարտիկներից, որոնցից «Բերդան» և «Մոսին» տիպի հրացաններով զինված են եղել միայն 85-ը, իսկ մնացած 17-ը, որոնք մարտախմբերի բեռնակիր-շալակավորներ էին, զինված են եղել ատրճանակներով ու դաշույններով: Գայլ Վահանի գլխավորած «Մասիս» խմբի կազմում եղել են 37 մարտիկներ, որոնցից 9 շալակավոր, 1 բժիշկ: «Արտավազդ» խումբը, որի հրամանատարն էր բաբերդցի խմբապետ Միհրանը, բաղկացած էր 65 մարտիկներից, 16 շալակավորներից և 1 բժշկից:
Հետաքրքիր վիճակագրական տվյալներ են պահպանվել արշավախմբի մասնակիցների տարիքի, գրաճանաչության, սոցիալական վիճակի վերաբերյալ: Արշավախմբի 102 անդամներից.
«78 զինվոր՝ 20-ից մինչեւ 30 տարեկան
18 -ը՝ 30-ից վեր
4 -ը՝ 40-ից վեր, 2 -ը 50 տարեկան:
… Ամենամէծ տոկոսը՝ 37%-ը, այն է՝ 38 հոգի, 20-25 տարեկան էին, որոնցից 12-ը՝ ճիշտ 20 տարեկան, իսկ 13-ը՝ 21 տարեկան…
… 102 հոգուց 18-ը ամուսնացած էին, իսկ 84-ը ամուրի…»:
Այս նույն հոդվածից պարզվում է, որ «Կարդալ- գրել իմացողների թիւը խմբի մէջ հաշւըված էր 43, որ կազմում է 42%…
…102 զինւորներից 44-ը պատկանում են երկրագործ դասակարգին, 16-ը պարապում էին զանազան արհեստներով, 10-ը՝ խոհարար, ծառայ եւ նման աշխատաւորներեն, իսկ 3-ը՝ անյայտ պարապմունքի տէր մարդիկ…
…102 զինւորներից 71-ը ռուսահպատակ հայեր էին եւ 31-ը տաճկահպատակ: 102 զինւորներից 20-ը՝ նախկին կռիւների մէջ եղած, իսկ 32-ը՝ նոր մարդիկ էին…»:
ՀԱՄԼԵՏ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
