ՃԵՐՄԱԿ ԱՂԱՎՆԻՆԵՐ

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

Դանդաղ լռությամբ բացվում էր հարթավայրային խաղաղ առավոտը։ Արևի առաջին շողերից, ոնց մեծ խարույկից, թռչող կրակե անհամար լույսեր պեծպեծում-փայլում էր ձյան անսահման ծովը։ Սիբիրի հավերժական ձյան թագավորությունում խաղաղվում էր ողջ գիշեր մոլեգնած բուքը։ Բնությունը այսպես ամեն առավոտ խաղաղվում էր, սակայն ողջ գիշեր անխղճորեն ծեծում էր գերանակապ տնակների դռներն ու պատուհանները։ Ծեծում էր անխղճորեն, դաժանաբար, ու ամբողջ օրը աշխատած, հոգնած մարդկանց աչքերից փախչում էր քունը, դադարը։ Երբ կեսգիշերն անց հանգած վառարանների ծխնելույզներից ցուրտը ներս էր թափանցում, մարդիկ է՛լ ավելի էին սեղմվում իրենց ծածկոցներով, կեսքուն-կեսարթուն թաքուն ժպտում, խոսում, հիշում ու վերապրում իրենց ծննդավայրում ապրած երջանիկ օրերը։ Այսպես մինչև արևածագ։ Իսկ առավոտյան պատմում էին այդ ամենը ոնց երազ…

Կեսգիշերային այդ բուք ու սառնամանիքին նրանք փարվում էին հեռվում մնացած իրենց հուշերին։ Ու սիբիրյան սառնամանիքը ստիպում էր, որ ամեն մեկը իր հոգում վառի կարոտի կրակներ, որ հոգին ջերմանա, որ չմոռացվի հետդարձի ճանապարհը, որ ապրեն… Աքսորյալներ էին, այստեղ բերված Խորհրդային Միության տարբեր հանրապետություններից, բնակավայրերից, տարբեր ազգություններից…

…87-ամյա Մարգարիտա տատի ապրած դժվարին, սակայն լուսապայծառ կյանքի ուղեկիցներն են արդեն խունացած, դեղնած լուսանկարներն ու հուշերի տետրակից պատառիկները…

Ահա մի նկար. տատն է ու կողքին մի շիկահեր աղջիկ. «Գերմանուհի էր, աքսորվել էր ծնողների հետ դեռ պատերազմից առաջ։ Գիտեր, որ պատերազմ է եղել, գիտեր, որ մեր զորքերը հաղթել են, մտել Բեռլին։ Ինքն այդ ողջ ժամանակ ծնողների հետ այստեղ փայտ էին կտրել, աշխատել խղճով, պարտաճանաչ…։ Ասես միակ գոհությունն այն էր, որ ողջ են, և իրենց հույսը միակ Աստվածն էր»,- գրում է տատը։

Պահպանված մեկ այլ լուսանկարում Մարգարիտա տատն է իր նման երիտասարդ, սևահեր ու սևաչյա աղջնակների հետ։ Տատը հիշողության ծալքերից փորձում է գտնել նրանց անունները, սակայն ժամանակը մոռացնել է տվել այդ անունները։ Միայն պատմում է, որ նրանք էլ ունեին իրենց ծննդավայրերը, Սիբիր էին աքսորվել Հայաստանի տարբեր բնակավայրերից՝ մեկի հայրն էր պատերազմի ժամանակ գերության մեջ եղել, ճիշտ է՝ փախել էր գերությունից ու նորից մեր զորքերի հետ մարտնչել, սակայն գերությունը չէր ներվել։ Մյուսի հարազատները արտասահմանում էին և «հակասովետական ագիտացիա» էին տանում, մյուսինը… Եվ այսպես շարունակ։

«Իսկ իրենք ինչպես և շատ շատերս, աշխատում էինք օրնիբուն, որպեսզի առանց այն էլ մեր հոգնած, տառապած ծնողները մեր բարեխիղճ, նվիրված աշխատանքի համար գովասանքի խոսքեր վաստակեին։ Տեսնես՝ կա՞ն, ապրո՞ւմ են նրանք՝ այդ հայուհիները։

…Երբ Դիլբարյան գերդաստանի աքսորավայրի ազատման թուղթը հասավ հեռավոր Սիբիր՝ կոլտնտեսության նախագահը, որը մի տարեց, բարի սիբիրցի էր, ներս մտավ մեր տուն և աչքալուսանքի նման ասաց.

-Պատրաստվեք, վաղը մեկնելու եք ձեր հայրենիք։

Խոսքերի մեջ թախիծ կար, տխրություն կար, բայցևայնպես, այս խոսքերն ասաց նկատելի ուրախությամբ։ Իսկ տխրության թախիծը բաժանման կարոտից էր։ Տարիների հետ շատ էինք մտերմացել։ Նա ամեն կերպ փորձում էր օգտակար լինել մեր ընտանիքին։ (Եվ ընդհանրապես տեղի բնակիչները շատ ջերմ էին մեր հանդեպ, օգնում էին՝ ինչով հնարավոր էր)։ Նախագահը հայրիկիս հետ մտերիմներ էին. երկար գիշերներին նստում էին վառարանի կողքին, ու հայրս պատմում էր մեր գյուղի, Հայաստանի մասին։ Պատմում էր մեր հինավուրց երկրի, մեր արևի, մեր մրգերի մասին։ Հիշում եմ, առաջին անգամ, երբ կեչու հյութով լեցուն ամանը ձեռքին նախագահը ներս մտավ մեր տուն ու հյուրասիրեց մեզ, հայրս կարոտով այն խմեց և երանությամբ ասաց.

-Շատ էր համով, հիշեցրեց մեր խաղողի հյութը։

Եվ նորից ծայր առան հիշողությունները։

Եղբայրներս արդեն սովորել էին. ճերմակ կեչու բնին փոքրիկ անցք էին բացում, ու մինչև լույս կաթիլ-կաթիլ թափվող հյութը լցվում էր ամանի մեջ։ Առավոտյան արցունքի նման պարզ ու վճիտ այդ հյութը տուն էին բերում, որը մեզ հիշեցնում էր մեր հայրենիքը։

…Ու հիմա հայրենիքի ճանապարհին ենք։ Լուռ ենք բոլորս։ Ասում են՝ դժվարություններ, տառապանք տեսած մարդիկ էլ ավելի են սիրում կյանքը։ Է՛լ ավելի են կապվում ծննդավայրին, հայրենիքին։ Երևի նաև դա նպաստում է, որ բարին շատանա աշխարհի վրա, որ մարդը ձգտի բարության հաղթանակին։ Հասանք հայրենիք։ Կայարանից կարոտով բռնեցինք ծննդավայրի ճամփան։ Մեր գյուղն էր, մեր ծննդավայրը։ Հանդիպումը քրոջս, հարսիս, եղբորս որդու, գյուղի մարդկանց հետ աննկարագրելի էր։ Մեզ դիմավորողների մեջ էր նաև Աղասին, իմ ապագա երեխաների հայրը, որը լռությամբ սպասել էր մեր վերադարձին։ Հրաշալի մարդ էր, հրաշալի ամուսին ու հոգատար հայր իմ զավակների՝ Վոլոդյայի, Վազգենի, Վարուժանի համար։ Ասում են՝ անունը պարտավորեցնում է մարդուն։ Ու հիմա պապի անունով թոռնիկս իսկը պապի շարունակությունն է։

…Հայրենի Շահնազարի հարազատ վայրերում քամին իր թևերին է առել Մարգարիտա տատի հուշատետրի թերթիկներից և աղավնու ճերմակ թևերի նման տարուբերում է ծննդավայրի մանկուց ծանոթ քար ու թփի, ջրերի ու սարերի լանջերին։ Այդ թերթիկներից ամեն մեկը մի ճերմակ էջ է, մի կենսագրություն, որոնք ավաղ մնացին անավարտ, իրենց ուրախ ու տխուր օրերով, տարիներով։ Եվ տատն իր հիշողությամբ, իր ապրած տարիներով ամեն պահ, ամեն օր փորձում է լրացնել այդ բաց էջերը։ Պատմում է որդիներին՝ Վոլոդյային, Վազգենին, Վարուժանին, պատմում է հարսներին՝ Մարինեին, Մարգարիտային, պատմում է թոռներին՝ Աղասիին, Արմենին, Արմանին. Վալերիին, Արտյոմին, Ռոմանին, Մարիամին, պատմում է ծոռներին…

Մարգարիտա տատն ամեն մի թոռան անունը տալիս ասես զանգի մի զարկ է լսվում, ու զանգի լեզվակը զվարթ ղողանջում է։

Ամեն մի անունը մի զանգ է ու զանգակ, որը ուրախությամբ է լցնում տատի հոգին, փարատում ապրած օրերի տխրությունն ու թախիծը…

Եվ տատը ուրախ է, որ կյանքը շարունակվում է, որ նրանց անուններով ծնվել, աշխարհ են եկել մանուկներ, որոնք ջերմացնում են իր տխուր հիշողությունները։ Եվ քամին թափահարում է ճերմակ թերթի էջերը։ Ահա թերթիկներից մեկը նստեց զույգ տապանաքարերի վրա, ծնողների՝ հոր Արմենակ Դավթի Դիլբարյանի և մոր՝ Քիշմիշ Բարսեղի Դիլբարյանի տապանաքարերն են։ Քիչ այն կողմ եղբոր՝ Շալիկոյի տապանաքարն է։ (Աքսորից հետո Շալիկոն ամուսնացավ Իսկուհու հետ, ունեցավ երկու տղա ու աղջիկ։ Իսկուհին էլ Բեյրութի հայրենադարձներից էր։ Կարոտով ոտք էր դրել հայրենի հողին, ու աքսորի ճամփան նրան հասցրել էր Սիբիր, որտեղ և ծանոթացել էին։ Հայի բախտ ու ճակատագիր)։ Հետո գալիս է Վիկտորյա քրոջ տապանաքարը, որն այդպես էլ անժառանգ հեռացավ կյանքից… Ի՞նչ հասկացավ իր ապրած կյանքից… Որքան տառապանք, որքան դժվար օրեր ապրեցին նրանք, սակայն կարոտը պահեց, հետ վերադարձրեց, որ արժանանան ծննդավայրի հողին։ Որքան զորեղ է հայրենի հողը, ծննդավայրի ուժը։ Հետո գալիս է ամուսնու՝ Աղասիի տապանաքարը։ Որքան էր սպասել իրեն Աղասին, որքան էր երազել, որ Մարգարիտա տատը հետ գա, վերադառնա աքսորից, Սիբիրից… Այդ ինչ մեծ, թաքուն սեր էր նա պահում-գուրգուրում իր հոգում մինչ հանդիպումը…

Եվ թռչում են հուշերը սպիտակ աղավնիների նման։ Թռչում են ու հոգնած իջնում ծննդավայրի քար ու թփին։ Հանգստանում ու նորից թևին են տալիս հուշերը։ Մարգարիտա տատի օրագիր-տետրակի էջերը։

«Եվ գուցե այդպես էլ պետք է լիներ,- մտածում է տատը,- աշխարհի, անծայրածիր ռուսական տարածքները, անսկիզբ ու անվերջ ճամփաները տրորած մարդկանց պատմությունը ինչպես կմնա, ինչպես կտեղավորվի մի տետրակում։ Նրանց խոհերն ու ապրումները, երազանքներն ու տառապանքները, կարոտները ինչպե՞ս կարող են մնալ, ննջել… Եվ գուցե դրանից էր, որ թև առավ, թռավ-գնաց տետրակը, որի թերթերը այնքան նման էին ճերմակ աղավնիների…

Ու այդպես Մարգարիտա տատի հուշերն ապրում են երկնքում, թռչում են, նստում ճերմակ աղավնիների թևերին, որտեղից էլ ամեն օր՝ լինի առավոտ, թե օրվա ավարտ, հոգնած ու կարոտած իջնում-փարվում են Մարգարիտա տատի հոգուն…

Փարվում են, հիշեցնում, որ տատը չհոգնի, որ տատը չննջի, այլ հուշերի թևով նորից վերադառնա իր դառն ու քաղցր ապրած օրերը, որոնք արդեն տարիների հետ միայն ու միայն իրենն են ու իր հուշերում ապրողներինը…

ԳՆԵԼ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ