ԵՐԱՍԽԱՎԱՆԻ ՀԱՂԹԱՆԱԿՆ ՈՒ ԿԱՄՈՅԻ ԵՎ ԱԶԱՏԻ ՀԱՅԱԹԱՓՈՒՄԸ

1990թ.

ՀՈՒՆՎԱՐ

Ամանօրյա տոներից հետո աստիճանաբար պարզվեց, որ միութենական ժողովրդավարական շարժումների շրջագծում Ադրբեջանում բնականաբար մուսավաթական «թեքումով» ստեղծված ԱԺՃ-ն (Ադրբեջանի Ժողովրդական Ճակատը) 1989 թվականի վերջին օրը Նախիջևանում սկսել էր աննախադեպ մի գործողություն, որը խորհրդային լրատվամիջոցները չգիտեին էլ, թե ինչպես ձևակերպել: Դեկտեմբերի 31-ին Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունում սկսվեց հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանների ու նաև խորհրդա-իրանական պետական սահմանի հարյուրավոր կիլոմետրեր ձգվող մի հատվածի բոլոր ենթակառուցվածքների ավերումը: Ադրբեջանը, Հայաստանն ու Արցախը մեծ իրադարձությունների նախաշեմին էին…

Հունվարի 2-ին Աղդամից Շուշի մեկնող խորհրդային բանակի մի ավտոշարասյուն, մտնելով Ստեփանակերտ, դիմեց սադրանքի, որին հետևեց ինքնաձիգներից բացված կրակը: 10 մարդ վիրավորվեց, 2-ը զոհվեցին: Նրանցից մեկը շնորհաշատ քանդակագործ Արմեն Հակոբյանն էր:

Հունվարի 3-ին Խոջալուի ադրբեջանցիները փակեցին Ստեփանակերտ-Ասկերան ավտոճանապարհը, իսկ գիշերը տարբեր հրազեններից գնդակոծեցին մոտակա հայկական տները:

Հունվարի 10-ին ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահությունը բեկանեց ՀԽՍՀ և ԼՂԻՄ վերամիավորման վերաբերյալ Հայկական ԽՍՀ ԳԽ և ԼՂԻՄ Ազգային խորհրդի 1989թ. դեկտեմբերի 1-ի միացյալ նստաշրջանի համատեղ որոշումը` այն որակելով անօրինական: Դրան հետևեցին իրավիճակի նոր սրումն ու հերթական սադրանքները, որոնց նախադրյալներն արդեն իսկ կային: Դեռ նախօրեին պատանդ էին վերցվել Գետաշենում դաժանորեն սպանված երկու հայի հուղարկավորությունից վերադարձող Շահումյանի կուսշրջկոմի առաջին քարտուղար Վ.Աղաջանյանն ու շրջանի ևս 19 ղեկավար աշխատող:

Նույն օրը լուծարվեց ԼՂԻՄ հատուկ կառավարման կոմիտեն, որի փոխարեն հունվարի 12-ին Ադրբեջանի ԳԽ նախագահության որոշմամբ ստեղծվեց «ԼՂԻՄ կազմկոմիտեն», որը գլխավորեց նույնքան տխրահռչակ ու վատահամբավ Պոլյանիչկոն` Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի 2-րդ քարտուղարը: Մարզը փաստորեն վերաենթարկեցվում էր Ադրբեջանին: Իսկ նախօրեին Բաքվում տեղի ունեցած մարդաշատ հանրահավաքում առաջ էին քաշվել քաղաքը հայերից շուտափույթ մաքրելու և զանգվածաբար ԼՂԻՄ-ի վրա շարժվելու գաղափարները:

Նույն օրը ժողճակատի գրոհայինները Հադրութի շրջանի Հախուլլու և Շահումյանի շրջանի Մանաշիդ գյուղերում սպանեցին և վիրավորեցին ռուս զինծառայողների: Վիճակը կտրուկ սրվեց Գետաշենում ու ողջ Շահումյանի շրջանում, բայց շուտով նկատելիորեն կայունացավ հունվարի 15-ին այնտեղ ԽՍՀՄ ՆԳՆ ներքին զորքերի շուրջ 1200 զինծառայողների տեղաբաշխումից հետո: Ոչնչացվեց նաև ժողճակատի զավթած զրահամեքենան:

Հունվարի 13-ին սկսվեցին Բաքվի հայկական ջարդերն ու ռուսալեզու բնակչության բռնագաղթը: Լավ զինված բազմահազար խուժանի գործողություններն ուղղորդվում էին Ադրբեջանի ԽՍՀ իրավապահ մարմինների կողմից: Սպանդը, որի արդյունքում Բաքուն լրիվ հայաթափվեց, տևեց 6 օր:

Հունվարի 15-ին ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահության նիստի որոշմամբ` Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում և նրան հարող ադրբեջանաբնակ շրջաններում, խորհրդա-իրանական պետական սահմանի Նախիջևանի հատվածում ու Գորիսում հայտարարվեց արտակարգ դրություն, և հաստատվեց պարետային ժամ: Նույն գիշեր, երբ Կրկժանից վերստին գնդակոծեցին հայկական տներն ու մեկը հրկիզեցին, հայերն այրեցին ադրբեջանցիների երեք տուն ու բարձրախոսներով հայտարարեցին, որ հետայսու միշտ այդպես կլինի:

Նույն օրն Արարատի շրջանում հայկական աշխարհազորային ջոկատները երկօրյա մարտերից հետո ազատագրեցին Երևան-Մեղրի ռազմավարական նշանակության ավտոճանապարհը վերահսկող Քյարքի գյուղը, որի համար մղված մարտերում զոհված մարտիկի անունով էլ գյուղը վերանվանվեց Տիգրանաշեն:

Հունվարի 18-ին, ժամը 15.30-ին, սկսվեցին Երասխավանի կռիվները: Հարվածի ուղղությունը ճիշտ էր ընտրված. մայրաքաղաքից ընդամենը 40 կիլոմետր հեռու զինված ընդհարում էր, որն սպառնում էր փակել նաև ամբողջ Վայոց ձորն ու Սյունիքը Երևանին կապող մայրուղին: Զինված ընդհարումներ էին նաև Գորիսի ու Իջևանի սահմաններում:

Երկու հանրապետություններում էլ իրավիճակը լրիվ դուրս էր եկել վերահսկողությունից: Ամբողջ թափով գործում էր օդային կամուրջը Ստեփանակերտի ու Շահումյան-Գետաշենի հետ, կամավորական ջոկատներ, զենք ու զինամթերք էին տեղափոխվում վտանգված բնակավայրեր, ժողովուրդն ինքնաբերաբար զինվում էր ու զորամասերից և հատկապես ներքին գործերի տարածքային բաժիններից զենք էր հափշտակվում, օրինականացվում էր զինված աշխարհազորի գոյությունը: Այս ամենն այլևս անդառնալի գործընթաց էր, որը, երկու հանրապետություններում էլ ծավալվելով ու զարգանալով, սկիզբ էր դնելու ազգային զինված ուժերի կազմավորման գործընթացին: Հայաստանում, Ադրբեջանում ու Լեռնային Ղարաբաղում պետական-կուսակցական իշխանություն կա՛մ չկար, կա՛մ երկիշխանություն էր, և առանց շարժման ղեկավարության` գործնականում անհնար էր որևէ որոշում ընդունել ու առավել ևս` իրականացնել:

Արծվաշենն արդեն զինված շրջապատման օղակում էր, իսկ հունվարի վերջից ողջ թափով սկսվեցին Գետաշենի ենթաշրջանի Ազատ և Կամո հայկական գյուղերի բնակչության «կամավոր վերաբնակեցման» փորձերը:

Հունվարի 19-ին Երասխավանի ինքնապաշտպանական մարտերում զոհվեց Հայաստանի ազգային հերոս Մովսես Գորգիսյանը:

Հունվարի 20-ին, երբ Ադրբեջանի ժողճակատը, անցնելով թույլատրելիի բոլոր սահմանները, սկսել էր սպառնալ Ադրբեջանում խորհրդային իշխանությանը և ռուսներին ու ռուսախոս բնակչությանը, իսկ իրավիճակը լրիվ դուրս էր եկել վերահսկողությունից, քաղաք մտցվեցին զորքեր, որոնք գեներալ-լեյտենանտ Ալեքսանդր Լեբեդի ղեկավարությամբ իրականացված վճռական գործողությունների շնորհիվ արագորեն վերականգնեցին կարգուկանոնը: Նույն օրն Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Վեզիրովն ազատվեց պաշտոնից:

Բաքվի ջարդերի օրերին զինվորականների ընտանիքների 30.232 անդամներ հեռացան Ռուսաստան: ԽՍՀՄ ԶՈՒ գլխավոր շտաբի պնդմամբ` Բաքվում սպանվել էր 60 ադրբեջանցի, զոհվել 11 և վիրավորվել 76 զինծառայող: Հունվարի 26-ին Բաքվում ընդհարումները դեռ շարունակվում էին: ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար մարշալ Դմիտրի Յազովը հայտարարեց, որ ԱԺՃ-ն ունի 40.000 միավոր հրազեն: Բայց ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարար Բակատինի հետ գալով Ստեփանակերտ` արգելեց Երևանի հեռուստահաղորդումների հեռարձակումն ու Հայաստանից իրականացվող ուղղաթիռային թռիչքները:

Հունվարի 21-ին հաղթականորեն ավարտվեցին Երասխավանի կռիվները: Հաղթանակը նվաճվեց ոչ միայն Մովսես Գորգիսյանի, այլև Երվանդ Սաղումյանի, Գևորգ Զեյնալյանի, Վարդան Պապիկյանի, Ռուբեն Բազիկյանի և Արամայիս Սահակյանի կյանքերի գնով:

Հունվարի 23-ին ԼՂԻՄ ու հարակից ադրբեջանաբնակ շրջաններում հայտարարված արտակարգ դրության պայմաններում շրջանի զինվորական պարետի պաշտոնում վերահաստատվեց տխրահռչակ գեներալ-մայոր Սաֆոնովը:

Հունվարի 27-ին Ստեփանակերտ ժամանեց Ադրբեջանի ԽՍՀ ԳԽ նախագահության որոշմամբ ստեղծված` այսպես կոչված «Ղարաբաղյան կազմկոմիտեն»` Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի երկրորդ քարտուղար, տխրահռչակ Պոլյանիչկոյի գլխավորությամբ: Նա ու գեներալ Սաֆոնովն արցախահայության նկատմամբ ձեռնարկեցին աննախադեպ բռնություններ:

Հունվարի 28-ին Երևանում զորամասից հափշտակված զենքն առգրավել փորձող բանակային ստորաբաժանման հետ բախման ժամանակ զոհվեց Էդիկ Մարկոսյանը:

ՓԵՏՐՎԱՐ

Փետրվարի 12-ին վերսկսելով հունվարի 13-ին ընդհատված նստաշրջանը` ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդն իր որոշմամբ «իրավասությունից զուրկ, միջազգային իրավունքին անհարիր և անօրինական» համարեց Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմի մեջ մտցնելու վերաբերյալ ՀամԿ(բ)Կ Կովկասյան բյուրոյի 1921թ. հուլիսի 5-ի որոշումը, ինչպես նաև ԽՍՀՄ ղեկավարությունից պահանջեց դադարեցնել Բաքվում ու Ադրբեջանի մյուս բնակավայրերում ծայր առած հայկական ջարդերն ու տեղահանությունը և պատասխանատվության ենթարկել կազմակերպիչներին ու իրականացնողներին:

Փետրվարի 15-ին պարետատունը չորս ուղերթով սահմանափակեց Երևան-Ստեփանակերտ ինքնաթիռային թռիչքները և զրահամեքենայով փակեց թռիչքուղին: Արցախի մատակարարման գործը վերստին մեծապես ծանրացավ քաղաքացիական ուղղաթիռների օդաչուների ուսերին, որոնք առանց այդ էլ ծանրաբեռնված էին Շահումյանի շրջան ու Գետաշենի ենթաշրջան կատարվող թռիչքներով:

Փետրվարի 19-ին ԽՍՀՄ ԳԽ փակ նիստում Յազովը հայտարարեց, որ Անդրկովկասում բնակչության ձեռքին 130.000 միավոր անպօրինի զենք կա:

Փետրվարի 27-ին հայկական ինքնապաշտպանական ուժերը Վայքի շրջանի Բարձրունի գյուղից հասցված հարվածով գրավեցին Նախիջևանի ԻԽՍՀ-ում գտնվող Քյարմաչաթաղ գյուղը, որտեղ կենտրոնացել էին հնգապատիկ գերազանցող ուժեր:

Փետրվարի վերջին Կամոն ու Ազատը հայաթափվեցին` էապես բարդացնելով Գետաշենի և Մարտունաշենի պաշտպանությունը: Բայց Գետաշենի ենթաշրջանն ու Շահումյանի շրջանը, թեև ծայրահեղ ծանր իրավիճակին, բնակչության տոկունության, տեղի ինքնապաշտպանական ուժերի կազմակերպվածության, Հայաստանից ժամանած կամավորական խմբերի ու ցուցաբերված զինական օգնության շնորհիվ դիմացավ:

Աստիճանաբար պարզ էր դառնում, որ կենտրոնական իշխանությունները, չցանկանալով սրել հարաբերությունները ղարաբաղյան խնդրի լուծման ուժային ճանապարհն ընտրած և հունվարյան դեպքերի ընթացքում Մոսկվայի հետ բացահայտ առճակատման մեջ գտնվող Ադրբեջանի հետ, որդեգրել էին վերջինիս կատարվող զիջումներով Արցախն ու Հայաստանն ընկճելու, իսկ Ադրբեջանը հանդարտեցնելու գործելակերպը:

Ադրբեջանում, Հյուսիսային Արցախում ու Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում 1990 թվականի հունվարյան դեպքերը վերջնականապես սասանեցին հավատը Ադրբեջանի հրահրած արյունահեղությունները բանակային ստորաբաժանումների կողմից կանխելու կարողության կամ դրա ցանկության նկատմամբ: Բոլորի համար պարզ դարձավ Հայաստանում ու Արցախում կազմակերպված ինքնապաշտպանության դիմելու և հատկապես` Շահումյանին ու Գետաշենին զինական ուժով սատար կանգնելու անհրաժեշտությունը:

ՏԻԳՐԱՆ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ
փոխգնդապետ