ԼՈՒՍԻՆ ԿԵՐԱԾ ՆՈՐԱԾԻՆԸ

Նոյեմբերի 10-ին Մոսկվայի Պուշկինի անվան պետական թանգարանում տեղի ունեցավ ԱՊՀ երկրների եւ տարածաշրջանի երիտասարդ ստեղծագործողների «Русская речь» («Ռուսական խոսք») միջազգային գրական մրցույթը, որտեղ «Արձակ» անվանակարգում երկրորդ տեղի համար պարգեւատրվեց Լեւոն Շահնուրը (Շահնազարյան)` Հայաստանից։

Լեւոն Շահնուրը հայ ընթերցողին ծանոթ է 2013թ. լույս տեսած «Արարման գիշերը» գրքով, ինչպես նաեւ հայ եւ ռուսական գրական մամուլում («Нева», «Бельские просторы», «Նարցիս», «Գրական թերթ», «Գրանիշ», «Անդին» եւ այլն) տպագրված իր բազմաթիվ պատմվածքներով։ Երիտասարդ գրողը այս տարի նաեւ հաղթող է ճանաչվել «ВТБ» բանկի հայտարարած մրցույթին, ինչպես նաեւ ՀԳՄ «Լեւոն Անանյան» մրցանակաբաշխությանը ճանաչվել երկրորդը: 2016թ.-ին «Անտարես» հրատարակչությունը XXI մատենաշարով լույս կընծայի Լեւոն Շահնուրի «Ճանապարհորդություն. Սիրուց առաջ» վեպը:

Աստված իմ, հոգիս վերցրու, բայց ներիր հանդգնության համար. ես կիսատ եմ գալիս…

Տոհմածառս վաղուց կորել էր, վերջերս գտա, խիտ ճյուղերով ծառի արմատին գրված էր «Աստված», բնին՝ «Ադամ», հետո՝ «Նոյ», «Հաբեթ», այնուհետև լայնալիճ աղեղով՝ «Հայկ», ու շարունակվում էին ճյուղավորվել ապուպապերիս անունները, որոնցից մեկը հասնում էր մինչև հայրս: Փորձում եմ իմ անունն էլ ավելացնել վերևի ճյուղին, բայց ձեռքերս ցնցվում են: Ինձնից հետո խորը դատարկություն ու վիհ է, որովհետև անսերունդ եմ: Մեր գյուղում նման մարդկանց կոտոշավոր են ասում, որովհետև երբ տունը լցված է փոքրերի խինդ ու ծիծաղով, աղաղակներով, չխկչխկոցով, և հանկարծ ինչ-որ մեկը դուռը բացում ու նրանց դուրս է հանում տնից` սենյակների պատերը նեղանում կպչում են իրար, տանիքը դանդաղ իջնելով համբուրում է գետինը, առարկաները չջարդվելու գերբնական ու զզվելի հատկություն են ձեռք բերում, միայնությունը սև փողկապ է ձգում պարանոցիս և քաշում է հայելու առաջ, որտեղ տարբեր կեցվածքներ եմ բռնում, որ ինձ խաբեմ` իբր ժպտացող, ծռված մեջքով, խոսք ու զրույցով շրջապատված մարդկանց մեջ եմ: Բայց տունս սուզվում է գետնի տակ, ես միայն երկինքն եմ տեսնում ծովում խեղդվողի պես, որովհետև սերունդ չի լինելու ինձնից հետո, այսինքն՝ Ադամից հետո անմիջապես ես եմ գալիս, գուցե Աստված հենց ինձ է ստեղծել՝ որպես աշխարհի նախահայր…

Իմ տոհմածառն սկսվում է Աստծուց: Փոքր ժամանակ պապիս հարցրի.

-Մինչև ո՞ւր են հասնելու այս ճյուղերը:

Պապս մտածեց, վերցրեց տոհմածառը, պատմեց ճյուղերին թառած իմ նախահայրերից, հաշվեց անուններն ու ասաց.

-Վերջում նորից Աստված է գալու, գագաթին կրկին գրվելու է նրա անունը, հեռացող սերունդները աստիճաններ են, որոնց միջոցով հոգին բարձրանում է դեպի տերը: Երկնքի ու երկրի միջև հզոր բան կա՝ կյանքը, որ թելվելով հասնում է առ Աստված:

…Երբ ինձ դրեցին մորս գիրկը, դեռ մամուռ էի: Մի պառավ, տեսնելով ինձ, փեշերին խփելով՝ ասել է. «Քոռանամ, էս էրեխուն լուսինը տեսել ա…»:

Հին ավանդույթ կար, որ մինչև քառասունքը լուսինը չպետք է տեսնի նորածնին, իսկ ինձ արդեն տեսել էր: Ծնվելուս պահից բռնած՝ տասը օր մուշ-մուշ քնել էի նրա շողերը բռնած՝ անմիջապես լուսամուտի տակ: Ես առաջնեկն էի ու միակն էլ մնացի օջախում: Անփորձ մայրս իզուր էր պառավի խոսքերից ահաբեկված վարագույրները քաշում իրար վրա, ինձ հեռացնում լուսամուտի մոտից ու հետն էլ ծտի նման հայացքով կտկտում պառավի երեսին, բայց պառավը գլուխն աջ ու ձախ էր անում, թե՝ ուշ է արդեն: Այդ օրվանից գյուղում ինձ կնքեցին. «Լուսին կերած նորածին»: Երեխաների պետքը չէր, բայց մայրերը վախեցած էին նայում, ասես բորոտ էի: Մի բան հստակ էր. օր օրի սպասում էին, որ ինձ հետ ինչ-որ բան կկատարվի…

Սկսեցի մեկուսանալ, միայն գյուղի ծերերը չէին քաշվում ինձնից, գուցե պապիցս էին պատկառում: Առավոտից երեկո նստում էի նրանց կողքին, գյուղի կենտրոնում հաստ բարդու գերանին: Նրանք ծխում էին, քրթմնջում, գոռգոռում, պատմում անցած տարիներից, իսկ ինձ հիշում էին միայն աղբյուրից ջուր բերելու համար:

Բանաստեղծություններ էի գրում: Դպրոցս ավարտեցի ու մի առավոտ նորից քայլեցի դեպի բարդին, բայց մարդ չկար: Սպասեցի: Տներից մեկի դուռը բացվեց, և ծերերից մեկը, դանդաղ առաջանալով դեպի ինձ, մտախոհ ասաց.

-Լուսին կերած, դու կիմանաս, ի՞նչ ա լինելու վերջը…

Պատերազմ էր սկսվել:

Նորից հավաքվում էին գյուղի մեծերը, հիմա նաև կանայք էին գալիս բարդու մոտ: Ես նույնպես հին օրերի պես գնում էի, բայց շուտով հասկացա, որ իմ հայտնվելով՝ խոսք ու զրույցը լռում էր, իսկ քրթմնջոցն անտանելի է ինձ նման լուսնի համար. նրանց որդիներին՝ իմ տարեկիցներին, տարել էին կռիվ: Ինձ թողել էին, որովհետև միակ երեխան էի ընտանիքում, իսկ պապս մահացել էր, չկար, որ տոհմածառը դեմ աներ աչքիս ու հետ պահեր…

Աշխարհից թաքցնելու բան չունեի: Պատանի էի, իմ հոգին պարզ էր, երբ հեռանում էի տնից, թիկունքս առանց հպելու սառը երկաթին զգում էր դատարկության համը: Մեկնելու ճանապարհին ճանաչում էի սրտիս արագացող զարկը, որովհետև մեկը մյուսից առաջ էր անցնում խփվելու վախից:

Մարմինս անընդհատ փորձում էր հետ նետվել հիշողությունների գիրկը, բայց քիչ էի ապրել, ոտնահետքերս հազիվ սարի լանջն էին ձգվել: Կյանքի արահետը կանչում էր ինձ, փակ ծակոտիներ ունեի, որ ցանկանում էին բացվել, շնչել վառոդի հոտը, ռումբի պայթյունից ալիք վերցնել ու փշաքաղել ծոծրակս, այս ամենն առջևում էր, որովհետև դեռ երիտասարդ էի՝ մի բացառությամբ. մահվան հոտի դեմ փակվում էին բոլոր ծակոտիներս, խլանում էին ականջներս, բթանում էր միտքս, իսկ խեղճ սիրտս արդեն բեզարած փորձում էր գոնե զարկերից մեկին պահել ու խաղաղեցնել: Այդ պահերին կյանք ունեի աշխարհից թաքցնելու…

«Եթե իմ մեջ լուսինն ու գիշերն է բուն դրել, ուրեմն դու իմ արևն ես, մա՜մ ջան», – հեռանալիս ասացի արտասվող մորս:

…Կռվի դաշտում ինձ Պոետ էին ասում: Բարձունքներից մեկի վրա մենք էինք նստում, մյուսի վրա՝ թշնամին, որին, չգիտես ինչու, պատկերացնում էի մեծերից լսած գյոռնափշտիկի պես պոչով ու չորքոտանի, նաև գզգզված մազերով:

Մեր միջև ձոր էր, ուր գետն էր խշշում: Ամենօրյա կռվից, ծուխ ու փոշուց սևացած կարոտով նայում էինք ցոլցլացող ջրին, ու քրտինքը կծում էր մարմիններս: Թե ինչպես էր կայացել առաջին պայմանավորվածությունը, այդպես էլ առեղծված մնաց, բայց գիշերով մեր ջոկատից մեկն իջնելով ջրի՝ մյուս ափին հանդիպել էր թշնամուն, որը նույն նպատակով էր եկել: Թաքնվել են իրարից, բայց չեն կրակել, հետո խոսել են ու պայմանավորվել, որ կենտ օրերին կեսօրից հետո մենք էինք իջնելու լողանալու, իսկ զույգ օրերին՝ նրանք, ու ոչ մի կրակոց չէր լինելու:

Առաջին անգամ տեսա թշնամուն, պոչեր չունեին ու մեզ նման ուրախ շփում էին մարմինները, խանդավառված երգեր էին երգում: Հետո նույնը մենք, իծաշարուկ իջնում էինք գետը՝ նրանց հայացքի տակ ցողվելու: Երբ լողանալու ժամն անցնում էր, սկսում էինք կրակել իրար վրա: Երբեմն գիշերները նայում էի լուսնին ու մտածում. «Կա՛մ լուսնից իրոք կախարդվել եմ ու միայն ես եմ այսպես տեսնում, կա՛մ այս ամենը խեղկատակություն է դառնում, երբ բնությունը ծափ է զարկում, չէ՞ որ աշխարհի բոլոր գետերը իրար են խառնվում. Հորդանանից ինձ ժպիտ էր եկել-խառնվել այս գետին….»:

Ցերեկները ավազի հետ էի խաղում, գիշերները՝ պառկում ու լուսինը բռիս մեջ հավաքելով՝ ուզում էի մի փոքր ճզմել, որ լսեմ նրա ճիչը: Աշնանը ոտքերիս տակ խշխշում էին տերևները ու որբերի պես նայում էին վեր՝ իրենց ճյուղերին…

Գուցե, իրոք, պոետ էի, բայց ներսումս տարօրինակ զգացողություններ էին արթնանում. փայտից փոքր օրորոցներ էի պատրաստում: Հատկապես ռմբակոծության ժամանակ քաոսային ձայներ էին մեջս վարարում՝ երեխաների լաց ու կոծ, ասես մի ամբողջ ցեղ էր հավաքվել հոգուս մեջ ու վախից իրենց պատեպատ էին տալիս, օրորոցներն էին ճռճռում:

Իսկ երազներում բոլորի վրա լուսնի խամրած լույս էր ընկել, դուռ, լուսամուտ ափիբերան բաց էին, ու տեսնում էի կայծկլտացող լուսեհատիկները: Մայրս վազում մեկ դուռն էր փակում, մեկ լուսամուտը սեղմում, վարագույրն էր քաշում, որն անմիջապես պատռվում, ու նորից լուսինն ընկնում էր օրորոցների վրա…

-Ին՛չ ես կանգնել, – գոռում էր ինձ վրա: -Նրանք կմահանան…

Իմ դեմ կռվողները նույնպես տոհմածառ ունեին, ու ես շիլ զինվորի պես կրակում էի տասը-քսան՝ մի ամբողջ ցեղի վրա: Միթե ողբերգություն չէր, որ շիլ աչքերով զինվորը կրակելիս տասին գցում էր ցած, բայց իրականում մի հողագործ ծերունու էր սպանել:

Մարտերից հետո դաշտերը տնքում էին. ինչ-որ մեկը ճանճի փայտով մի տասնյակի գետին էր տապալում, հետո սկսում էր ավլել՝ մեկը մի ոտքով, մյուսը մի թևով փոքրիկ թռիչքներ էին անում, մեկ ուրիշը մեջքի շուռ եկած՝ օդի մեջ ցնցում էր ոտքերը, իսկ մնացածն անշարժ պառկած քիչ-քիչ փոքրանում, կծկվում էին իրենց ընկած մի բուռ փոսի մեջ:

Մարդիկ զոհվում էին. Գագիկը, որ գագաթ է նշանակում, Բաբկենը, որ հոր կրտսեր զավակն էին անվանել, Խորենը, որ արև էին կոչել: Բնությունը մահանում էր և՛ մեր, և՛ դիմացի բարձունքին:

Մեր ջոկատի վիրավոր տղաներից մեկը խնդրեց՝ սիրածին այնպիսի նամակ գրեմ, որ սիրտը մղկտա իր համար…

Գրեցի, երբ կարդում էի, հավաքված տղերքը հուզվել էին, հետո բոլորը փոխարինեցին աղջկա անունն իրենց սիրածներով և ուղարկեցին տուն: Ջոկատում մի ռուսախոս տղա կար, Մոսկվայում էր ապրել, հայերեն գրել չգիտեր, թարգմանեցինք ռուսերեն, որ ուղարկի, բայց չհասցրեց, մարտերից մեկի ժամանակ զոհվեց, իսկ նամակն այդպես էլ չգտանք նրա մոտ:

Անցան ամիսներ, մեկ նահանջում էինք, մեկ առաջանում, բայց գրեթե միշտ մնում էինք երկու բարձունքներում, կարծես սառույցին կանգնած ցանկանում էինք միմյանցից բռնվել, բայց սահում ընկնում էինք իրար վրա: Չնայած այս ամենին՝ գետում լողանալը շարունակվում էր:

Զոհված թշնամիների գրպաններից իմ նամակն էինք հանում՝ ռուսերեն կամ թարգմանված իրենց լեզվով ու միայն սիրածների անունները փոխված: Մեզ մոտ նույնը, իրենց մոտ նույնը: Նամակը գետն էր, որի մեջ բոլորս մի սիրով էինք ցողվում …Ամբողջ աշխարհում նույն նամակն են կարդում, միայն անունները փոխված, ինչպես կյանքը…

Արթնացա հոսպիտալում.

-Հը, ո՞նց ես, – ասաց կողքիս պառկած մարդը:

Ձեռքերս սավանի տակից սահեցրի ներքև՝ դատարկ էր, խորը փոս. ես մի գանձ եմ, որ չորս կողմից մահը փորել-հասել էր ինձ:

«Իմ արահետին ոտնահետքեր չէին լինելու… իմ պոեզիան, իմ սիրտը երկու տխմար փայտերով վազելու էր գնացքի առջևից…»:

Աչքերս փակեցի, որովհետև լուսին էի ուզում…

Կողքիս մարդը տնքաց.

-Չգիտեմ, ինչ գիտենք, պիտի մոռանանք…

Խաղաղված թվաց այդ երեկո, ընդամենը երկու ճշմարիտ խոսք. ինչ գիտենք՝ պետք է մոռանանք. ահա մեռնողի վերջին պայքարը:

Եվ պատկերացրի առաջին սիրուս հայացքը, երբ ինչ-որ հետաքրքիր կետ էր գտել ու թեքել էր ինձնից դեմքը, ու ես նայում էի նրա աչքերին, որոնք ծուռ էին, դրանք փայլում էին, Աստված իմ, պսպղում էին ոչ ինձ համար…

Սկսում եմ մոռանալ:

Մոռանում եմ ծնողներիս, եղբայրներիս, քույրերիս, իմ սիրելիներին, ընկերներին, ամբողջ աշխարհի անտեր շներին, դուռս ծեծող մուրացկաններին, մոռանում եմ եղանակները, օրացուցային ամսաթվերը, ժամային այն րոպեները, երբ գլուխս մտցնում էի վայրկյանի մեջ ու հիանում ինչ-որ գեղեցկուհու կազմվածքով՝ որպես երկրագնդի քարտեզ… անգամ սիրում եմ քո պառաված կնճիռները, որ հետո կանչեմ՝ Մարիա՛մ, Մարիամ Աստվածածին…

Ի՛մ ոտքեր, իմ ձեռքեր ու ի՛մ մարմին, ես մոռանում եմ ձեզ նայել, տնից դուրս եկած հարբածի նման հենվում եմ ծառին ու սողալով ընկնում գետնին, սառը երկաթին թիկունք տվող բանվորի պես բթացած հայացքով ծամում եմ հանապազօրյա հացս…

Ամեն ինչ պետք է մոռանալ. եթե ես երիտասարդ եմ՝ իմ միտքը գորգի մեջ ընկած թելի նման գործվում է, ինչպե՞ս մոռանամ՝ հիվանդանոցի մեռնող ծերուկ: «Մոռացի՜ր»:

Մոռանում եմ սպիտակ պատերը, հիվանդանոցի մեռած գույնը, մոռանում եմ մորս արցունքները, երբ փորձում է գրկել հաշմանդամ մարմինս, ու երկուսով գլորվում ենք գետնին, մոռանում եմ ներա հուսահատ հեծկլտոցն ու պատերազմ ստեղծողին ուղղված անեծքները, նայում եմ լուսամուտից համբուրվող զույգերին ու մոռանում եմ շուրթերիս ջուրը, շունս ատամներով քաշում է կտրված ոտքերիս դատարկ փողքերից, որ առաջվա պես գնանք վազվզենք. մոռանում եմ…

Տե՜ր իմ, եթե այս ամենի մեղավորը լուսինն էր, որ կուլ տվեցի, ապա ինչու չեմ կարողանում մոռանալ նրա դեղին լույսը: Եթե մկրատով կտրվել է իմ ճյուղը, որի վրա պետք է կանգնեինք ես, իմ սիրածն ու բազում ուստրեր-դուստրերս, ինչու կիսատ թողեցիր քեզ հասնելու արահետը…

Պատից կախված տոհմածառը լռել է, մի՞թե մոռացել եմ նախապապերիցս մեկի պատմությունը, որը որդի չէր ունենում ու կտրեց իր այգու ծիրանենին, օրերով պպզում էր կոճղին, ձեռքերը տարածում, չռում էր բոլոր մատներն ու դառնում էր ծառ: Մարդիկ ասում էին՝ խելագարվել է, բայց նա աղոթում էր, որ չչորանա իր տոհմը, և նրան որդի եղավ՝ իմ պապը: Մենության փողկապս կրկին ձգում-տանում է հայելու մոտ…

…Հետո պառկելու եմ մահճիս, հայելիները ծածկելու են սավաններով, վարագույրները փակելու են, լուսնի կողքն են հավաքվելու մլավող կատուներն ու կլանչող շները, սրանց էլ հեռացնելու են իմ մոտից, մոմեր չեն վառելու գլխավերևս, քանի որ ես լուսին կերած մարդ եմ, բոլորը նստելու են իմ սնարի շուրջն ու ողբան, որովհետև տեսնելու են, որ, իրոք, ես լուսին էի, նաև ամբողջ աշխարհի նախահայրն էի՝ դեղին ու սպիտակ գույներով:

Բայց լուսինը լուսատու չէ, այլ անդրադարձնում է արևի լույսը, կգա իմ արև մայրը, կնստի խամրած մարմնիս մոտ ու կխոսի.

-Եթե հացի նման թխվեր ջերմությունը, օդը, լույսը, ցերեկներն ու գիշերները, գետերն ու լճերը, թռչուններն ու ժայռերը, ալիքներն ու նրանց վրա պսպղացող լուսաբծերը, մրջյունների միլիոնանոց բազմությունները, և վերջապես մարդիկ ամեն օր հացի փոխարեն գունդ անեին, ձեռքերով տրորեին ու սիրով թխեին խաղաղությունը… գուցե և ժամանակ չլիներ պատերազմելու, և դու սերունդ կթողնեիր, որդի՜ս, մեր տոհմածառը կհասներ Աստծուն: