ԿԱՐՈՏ
Արձակագիր Աբիգ Ավագյանը ծնվել է 1919թ., Թեհրանում։ Վաղ հասակից տպագրվել է պարսկական եւ հայկական մամուլում։ Շուրջ չորս տարի ծառայել է Իրանի ռազմաօդային ուժերում՝ որպես օդաչու։ Զինվորական կյանքին վերաբերող նրա պատմվածքների հերոսները խիզախ ու հանդուգն մարդիկ են, ճշմարիտ հայրենասերներ։ «Աբիգ Ավագյանի լավագույն պատմվածքները բնական շեշտերով եւ հստակությամբ մոտենում են մեր արձակի դասական նմուշների բարձրությանը։ Նա ստեղծել է իր գեղեցիկ էջը մեր նորագույն գրականության մեջ. դա ծավալով թերեւս քիչ, բայց ներքին արժեքով իսկական հարստություն է»,- այսպես է բնութագրել արձակագրի վաստակը ակադեմիկոս Հրանտ Թամրազյանը։ Գրականագետը ներկայացվող «Կարոտ» պատմվածքը որակել է որպես «փոքրիկ հրաշք»։
Մեր մոլորակի վրա թերեւս Դեզֆուլից ավելի վատ քաղաք չկա։ Կարծես արար աշխարհի կեղտը բերել, կուտակել էին այնտեղ։ Փողոցները նեղ էին ու ոլորապտույտ. այդ փողոցներով գնում էին մարդիկ, որոնք նման էին անդրշիրիմյան ուրվականների։ Նրանց հայացքները միայն մի բան էին արտահայտում` շոգ։
Երեք օրով ինձ գործուղել էին այդ գյուղաքաղաքը։ Անհայտացել էին ամերիկյան երկու «Ստուդուբեկր» զինվորական բեռնավտոներ, դրանք անհայտացել էին ոչ միայն բեռնված կիտրոնի փոշու պահածոներով, մոտավորապես տասներկու հազար պահածո, ավտոներն էլ էին անհայտացել, դրանց նեգր վարորդներն էլ։
-Ես գիտեմ, որ այդ գործից գլուխ չեք հանի,- ասաց իմ գլխավոր պետ, ամերիկյան բանակի գնդապետ Սնելգրովը,-ձեւակերպեցեք մի որեւէ գրություն եւ վերադարձեք։ Մեր բանակայիններից ութ հոգի ունենք այնտեղ, դրանց պետը մայոր է, մայոր Գրին։
…Օգոստոս ամիսն էր։ Հետմիջօրեին հասա Դեզֆուլ։ Ինձ ոչ ոք չէր սպասում։ Դուռն ինքը՝ մայոր Գրինը բաց արեց. ես նրան ցույց տվեցի հրաման գրությունը. բացատրեցի, որ այդ անիծված երկու բեռնավտոների համար եմ եկել։
Ծիծաղեց մայոր Գրինը, ափով խփեց մեջքիս ու ներս տարավ։
Ընդարձակ սենյակ էր։
Դատարկված շշերին հաշիվ չկար։
…Մայոր Գրինը շատ ավելի զգաստ էր։ Նա թղթերի մի դեզ դրեց սեղանին, ինձ հյուրասիրեց «կոկա-կոլայով» եւ ասաց.
– Ահա՛, խնդրե՛մ, ծանոթացե՛ք։ Սրանք բոլորն այն տեղեկություններն են, որոնք մենք կարողացել ենք ձեռք բերել այդ (նա փողոցային հայհոյանք շպրտեց) երկու անհայտացած հրեշտակների մասին։ Իսկ ես մի փոքր կննջեմ։ Ներեցեք։
Ամբողջ մեկ ժամ ես աչքի անցկացրի այդ գրություններն ու ոչինչ չհասկացա։ Խառնաշփոթ պատմություն էր։
…Մեկ ժամ փնչալուց ու խռմփալուց հետո մայոր Գրինն արթնացավ, նստեց հնամաշ գահավորակին եւ բութ, ոչինչ չարտահայտող աչքերն ինձ հառեց։
-Սատանան էլ գլուխ չի հանի այս գործից,- ասացի։
Մայորը ձեռքը թափահարեց.
-Թքա՛ծ։ Շոտլանդական վիսկի ունեմ, թաքցրել եմ մեր այս յոթ հրեշներից։
Նա ինչ-որ խորշից հանեց փոշոտված շիշը։ Նստեցինք դեմ դիմաց։ Մի որոշ ժամանակ լուռ ծխեցինք։
-Վերադարձեք ձեր գնդապետ Սնելգրովի մոտ,- այնուհետեւ ասաց նա,-եւ զեկուցեք, այլեւս չխոսենք այդ գրողի տարած «Ստուդուբեկրերի» մասին։ Ինձ արդեն ձանձրացրել է այդ գործը։ Վերջապե՛ս, անհեթեթություն է հետապնդել մի կողոպուտ, որը ոչ միայն կերվել, այլ նաեւ մարսվել է։ Անո՜ւշ լինի նրանց։
Ինձ դուր եկավ լավ դիմագծերով այդ մարդու անկեղծությունն ու անմիջականությունը։
-Դուք ազգությամբ պարսի՞կ եք,- անսպասելի հարցրեց։
-Ո՛չ,- ասացի,-հա՛յ եմ, քրիստոնյա։
Նա ծիծաղեց.
-Ուրեմն՝ հիմա երկրորդ հայն եք այս գեհենում։ Մի հայրենակից էլ ունեք այստեղ։
-Չի՛ կարող պատահել,-զարմացա,-Դեզֆուլում հա՞յ։
– Այո՛, Դեզֆուլում, չգիտենք՝ ի՞նչ է անունը, մենք նրան պարզապես Փափ ենք ասում։ Փոքրիկ ճաշարան ունի՝ մի քանի սեղաններով, խմիչքների պահարանով, խոհանոցով, որտեղ խոհարարն ընտիր խորոված է պատրաստում, մի խոսքով՝ լավագույն ճաշարանն այս ճահճուտում։ Այդ բոլորը լավ է եւ հասկանալի։ Տարօրինակն ահա թե ինչն է։ Նրա ճաշարանի դուռն ամեն օր բաց է, բայց միշտ չէ, որ Փափը հաճախորդ է ընդունում։ Երբ նա նստած է լինում դռան մոտ, թերթը ձեռքին, այդ նշանակում է, թե՝ «մարդ չենք ընդունում». ինչո՞ւ, Փափ, հարցնում ենք, դժվարությամբ իրար է կցում անգլերեն բառերը եւ չոր պատասխանում. «Տրամադրություն չկա, ես հիմա մտածում եմ»։ Մեկ անգամ մենք գնացինք նրա մոտ։ Նստել էր ծղոտե աթոռին ու թերթով հովհարում էր դեմքը։ Ամբողջ օրը ձանձրույթից մենք «դայս» էինք խաղում, ես կարգին պլոկել էի մեր յոթնյակին ու, պարզ է, տարել էին այնտեղ հյուրասիրելու։ Տեսնելով Փափին մուտքի մեջտեղում, հասկացա, որ նորից տրամադրություն չունի հաճախորդ ընդունելու, որովհետեւ մտածում է։ Եվ չընդունեց. «Փա՛փ,-դիմեցի նրան,-եկեք բացառություն արեք այսօր, մենք ձեզ կվճարենք կրկնակի, ուզո՞ւմ եք՝ եռակի գինը». ես գրպանիցս հանեցի ճմռթված թղթադրամների մի ամբողջ կույտ։ Փափը օձից խայթվածի պես ցատկեց տեղից եւ ճչաց. «Թքա՛ծ, փողն ինձ համար նույնն է, ինչ աղբը՛, շան լափը»։ Մեր խումբը տխուր հեռացավ, բայց ես իսկույն վերադարձա նրա մոտ։ «Ներեցեք, Փա՛փ,- ասացի,-որ ձեզ զայրացրինք»։ Նա ձեռքն արհամարհաբար թափահարեց. այդ նշանակում էր, թե՝ ոչինչ, գնացե՛ք։ Բայց ոտքս կախ գցեցի. ես շատ եմ հետաքրքրվել այդ մարդու ներաշխարհով, շատ եմ ցանկացել, ինչպես ասում են՝ պրպտել այդ գեր, տգեղ մարդու հոգին։ «Փա՛փ,-հարցրի,-ներեցեք, դուք շեն շնորհքով քաղաքները թողել, եկել եք այս գրողի տարած հնոցում ճաշարան եք բաց արել ու հաճախորդներ էլ չեք ընդունում, փող չե՛ք սիրում, հապա ի՞նչ եք ուզում այս աշխարհից»։ Փափն ինձ չկամությամբ պատասխանեց. «Այն, ինչ ուզում եմ այս աշխարհից, դուք ինձ չեք կարող տալ». եւ ձեռքը նորից թափահարեց, այսինքն՝ գնացեք։
Մայոր Գրինը ծծեց շոտլանդական վիսկին եւ ժպտաց.
-Ինձ այդպիսի մարդիկ դուր են գալիս։ Ես ստույգ չգիտեմ, թե նա ի՞նչ է ուզում այս աշխարհից, բայց չեմ կասկածում, որ այն, ինչ ուզում է, իր համար բարձր է ճաշարանից էլ, փողից էլ, աշխարհի՜ց էլ։
…Իմ հայրենակցի ճաշարանը գտնվում էր «Շահփուր» կոչվող կենտրոնական փողոցի վրա։ Ցուցանակը փակցված էր մուտքի վերեւը եւ գրված էր միայն հայերեն.
«Գրիգոր Մանուկյանի ճաշարան»
եւ ներքեւում ավելի խոշոր ու ցայտուն տառերով ավելացված.
«Վանեցի»
Այդ ուրախ ու տարօրինակ ցուցանակի տակ, ծղոտե աթոռին նստել էր մի տխուր մարդ, տխուր գիրությամբ, տխուր աչքերով ու տխուր ուսերով։
Ես մոտեցա այդ մարդուն եւ ասացի.
-Բարեւ, հայրենակի՛ց։
Վանեցի Գրիգոր Մանուկյանը շեշտակի նայեց ինձ, ու ես նրա կկոցած աչքերի խորքում տեսա մի լավ, փաղաքշական ժպիտ։
-Հաճախորդ ընդունո՞ւմ եք,-հարցրի։
Նա բարձրացավ, մուտքից վերցրեց աթոռը եւ ասաց.
-Համեցի՛ր։
Մայոր Գրինն իրավացի էր. Դեզֆուլի նման կեղտոտ, անպետք գյուղաքաղաքում զարմանալի էր տեսնել այդպիսի մաքուր, անդորրավետ անկյուն։
Մենք լուռ նստեցինք դեմ դիմաց։ Նա ինչ-որ մեկին կանչեց.
-Հե՜յ, Ֆաթի՛հ։
Եկավ սպիտակ գոգնոցով մի թուխ կին, դա ճաշարանի միակ մատուցողն էր։
– Ալիին ասա, թող խորոված պատրաստի, հետո մեզ գինի բեր, գնա ներքեւից բեր, ի՛մը, կարմի՛րը։
Պատին ընդամենը մի նկար կար կախված, խոշոր մի կտավ, որի վրա ինչ-որ անշնորհք նկարիչ փորձել էր յուղանկարել Սիփանա սարը։
Գրիգորը լուռ էր, ինձ չէր նայում, նայում էր ծխախոտի ծխին։ Փորձեցի խոսակցություն սկսել եւ ասացի.
– Ամերիկյան զինվորների գրասենյակում իմացա, որ այստեղ մի հայրենակից ունեմ.
Եվ ավելացրի.
-Շա՜տ ուրախ եմ։
Նրա աչքերը նորից ժպտացին։
Մատուցող կինը մեզ սեւին տվող կարմիր գինի մատուցեց, իսկական «Շահանի», թանձր ու ծորուն։ Գրիգորը խմում էր կավե փարչով եւ լռում էր։
Երկրորդ շշից հետո արեւից թխացած նրա դեմքն ավելի թխացավ, ու ժպիտը կարծես աչքերի խորքից սահեց, դանդաղորեն իջավ շրթունքներին։
Ճաշարանի մոտ զինվորական մի բեռնատար ավտո կանգնեց, ներս մտան մի նեգր վարորդ եւ երկու ամերիկացի զինվորներ։ Զինվորներից մեկը ծիծաղելով հարցրեց.
-Հելլո, Փա՛փ, այսօր հաճախորդ ընդունո՞ւմ եք։
-Չե՛մ ընդունում,-թնդացրեց Գրիգորը,-տրամադրություն չկա, ես հիմա մտածում եմ։
Ճայթեց երեք զինվորների ծիծաղը, եւ այդպես ծիծաղելով էլ գնացին։ Հետո ճաշարանատերը մատուցողին կարգադրեց.
-Ֆաթի՛հ, աթոռը դիր այնտեղ, թող մարդ ներս չմտնի։
Խոհարարն ինքը բերեց խորովածը։ Գրիգորը նրան առաջարկեց նստել, մատուցող կնոջը՝ Ֆաթիհին էլ առաջարկեց նստել մեզ հետ։ Ինչ-որ անկյունից դուրս եկավ դարչնագույն կարճ ոտքերով մի շուն եւ հորանջելով ու մարմինը քաշքշելով՝ եկավ ձգվեց տիրոջ ոտքերի մոտ։
Ճաշարանատերը զարմանալի կերպով լռում էր, եւ այդ լռությունն ընկճում էր ինձ։ Վերջապես ես հարցրի.
-Հայրենակի՛ց, դուք այս լայնարձակ երկրում հաստատվելու համար էլ տեղ չգտա՞ք։
Գրիգորը շատ ուշ պատասխանեց. նա ասաց.
-Վանից հետո, երիտասարդ, ինձ համար միեւնույն է, թե որտեղ կհասնիմ՝ Դեզֆուլ, Շիրազ թե Փարիզ։ Թքա՛ծ։
Իմ կյանքի ճանապարհին ես շատ եմ հանդիպել իրենց հայրենիքից ու ծննդավայրից տեղահան եղած մարդկանց. շատ եմ լսել յաթաղանների, հրկիզված գյուղերի, հոշոտված երեխաների, առեւանգված հարսների, գաղթի անվերջանալի ճանապարհի մասին։ Այդ մարդիկ վերհիշում էին, պատմում էին, սրտում կուտակված վիշտը բաժանում էին քեզ հետ ու մի փոքր թեթեւացած թողնում, գնում էին իրենց գործին։ Իսկ վանեցի Գրիգոր Մանուկյանն անխորտակելի փականքներ էր դրել ինչ-որ մի տեղ, կրծքում, որպեսզի իր լեռնացած վիշտը հանկարծ դուրս չհորդի այնտեղից։
Մենք մինչեւ լուսաբաց նստեցինք, մեզ հետ նստեցին նաեւ մատուցող Ֆաթիհը, խոհարար Ալին ու շունը, որի անունը, ափսո՜ս, հիմա չեմ հիշում։
…Մի քանի անգամ ես փորձեցի բարձրանալ, շնորհակալություն հայտնել ու հրաժեշտ տալ, բայց Գրիգորը, կարծես երազից սթափված, իրար անցավ եւ խնդրեց, որ մի քիչ էլ մնամ։
-Ֆաթի՛հ, մեզ գինի բե՛ր, ներքեւից բեր, ի՛մը, կարմի՛րը…
Եվ նորից քա՜ր, անվերջանալի՜ լռություն։
Սկսեցի զրուցել մատուցող կնոջ ու խոհարարի հետ։ Նրանց արտասանած հատուկենտ խոսքերից իմացա, որ վաղուց է, ինչ աշխատում են այստեղ, ճաշարանը հիմնավորելու առաջին օրից։
-Ես սահաբ Գրիգորի ստվերն եմ,- ասում էր խոհարարը,-եթե նա գնա աշխարհի ծայրը, ես էլ կգնամ նրա ետեւից։ Ֆաթիհը միայն գլխով էր անում, որը նշանակում էր` ես էլ։
Մի քանի ժամ շարունակ նրանք այնտեղ մեզ հետ նստել էին, բայց ես միայն նոր նկատեցի նրանց եւ տեսա, թե ճաշարանատեր վանեցի Գրիգոր Մանուկյանի կարոտի լեռնացած վշտով նրանք էլ են վարակվել։ Նրանց երկուսի դեմքերին ու աչքերի խորքում թառել էր նույն տխրությունը։ Նրանք չէին կարող կարդալ իրենց տիրոջ ալեկոծվող հոգին, ի վիճակի չէին թափանցել դրա խորխորատները, բայց ահա նրանք թերեւս գաղտագողի կողոպտել էին այդ մարդու վշտից մի կտոր, եւ այդ վիշտը նրանց ստվերի պես իրար էր կցել։ Ես չեմ կասկածում՝ տիրոջ ետեւից նրանք մինչեւ աշխարհի ծայրը կգնային։
…Այդպես էլ վանեցի Գրիգորը ոչինչ չպատմեց իր ծննդավայրի ու արհավիրքների մասին, չխոսեց յաթաղանների, ջարդի, դժնդակ գաղթի մասին, այդ բոլորը, սակայն, ես լսեցի ու տեսա նրա կապարե լռության մեջ, նրա կկոցած աչքերի խորքում, նրա դանդաղորեն ցնցվող ուսերի վրա, երբ գրպանից հանեց սփռոցի նման մեծ, նախշավոր թաշկինակը, դեմքը ծածկեց դրանով, ու գլուխը կռացավ սեղանին։
-Հայրենակի՛ց…- ասացի։
Խոհարարն ու մատուցող կինն ինձ կանխեցին։
-Սահա՛բ,-շշնջաց Ալին,-մի՛ խանգարեք, նա հիմա պետք է լաց լինի։
Ֆաթիհը նորից գլխով արեց, որը նշանակում էր` այո՛, նա հիմա պետք է լաց լինի։
Ես ակամայից նայեցի նրանց երկուսին եւ տեսա, որ նրանք էլ են արտասվում, արտասվում են իրենց տիրոջ նման լուռ, առանց հեծկլտոցների։ Կռացա, շոյեցի տիրոջ ոտքերի մոտ ձգված շան փրչոտ գլուխը, ոսկորի մի կտոր վերցրի ու մոտեցրի դնչին, շունը հոտոտեց, բայց չկերավ, նայեց ինձ, եւ այդ նույն, ծանոթ տխրությունը ես տեսա նաեւ այնտեղ, այդ ծանրորեն թարթվող աչքերի մեջ։
Երբ Գրիգորը հանգստացավ ու սեղանից բարձրացրեց գլուխը, մնացած բոլորն էլ հանգստացան։
Դրսում մութն արդեն մոխրագունել էր։ Պատուհանից երեւում էին հարավային ծառերի տապից թուլացած լայն տերեւները։ Սպասվում էր հնոցային մի օր եւս։
Ես հրաժեշտ տվեցի իմ լա՜վ, իմ տարօրինակ հայրենակցին։
-Մնայիր, երիտասա՛րդ,-խնդրեց Գրիգորը,-կնստեինք, կխմեինք, կխոսեի՜նք։
Ես սիրով կնստեի նրա դիմաց ու կլսեի նրա լռությունը։ Այդ իմաստությամբ լցված մի խոր լռություն էր, որից ոչ ոք չէր կարող ձանձրանալ, բայց պետք է վերադառնայի. պարտականություններ… Անհայտացած երկու բեռնավտոներ… Կիտրոնի փոշու տասներկու հազար պահածո… Գնդապետ Սնելգրով եւ էլի՛ հազար ու մի անհեթեթ բաներ, որոնք ո՛չ մի, ո՛չ մի ընդհանուր բան չունեին վանեցի Գրիգոր Մանուկյանի կրծքում լեռնացած կարոտի ու վշտի հետ։
Աբիգ Ավագյան
Տպագրվում է մասնակի կրճատումներով
