ԱՄՐՈՑԸ՝ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ
18-ՐԴ ԴԱՐԻ 2-ՐԴ ԿԵՍ- 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 1-ԻՆ ԵՐԵՍՆԱՄՅԱԿ
Շուշիի իրենց հավատակիցներին օգնության հասնելու նպատակով Աղդամից անվանի թուրքերից Ադիգյոզալբեկ Ադիգյոզալովի 200 ձիավորները հարձակվեցին Ասկերանի պաշտպանների վրա, բայց, հանդիպելով մի քանի տասնյակի հասնող հայ մարտիկների համազարկերին, նահանջեցին: Համալրում ստանալով՝ հակառակորդը հետմիջօրեին վերսկսեց գրոհը: Ասկերանի, ինչպես նաեւ Խաչենի ու Վարանդայի մոտակա գյուղերի բնակիչները օգնության հասան ամրոցի պաշտպաններին եւ ստիպեցին թաթարներին նահանջել: Համազասպ Սրվանձտյանի շարժունակ խումբը հանկարծահաս գրոհով նպաստեց հակառակորդի լրիվ ջախջախմանը Խրամորթ եւ Ոսկեվազ գյուղերի արանքում: Ադիգյոզալբեկը 10-15 ձիավորով հազիվ կարողացավ ճողոպրել: Այդ մարտում իրենց խիզախությամբ աչքի ընկան Ալեքսան Բալասյանը, Մեսրոպ քահանա Շահիջանյանը, Իսրայել Ղուլիքեւխյանը, Սերգեյ Բաբայանը, քյաթուկցի Գիգո Սաղյանը եւ շատ ուրիշներ: Օգոստոսի 17-ին թաթարները, նոր համալրում ստանալով, հարձակման անցան ոչ միայն Ասկերանի, այլեւ Ոսկեվազի ու Նախիջեւանիկի ուղղություններով: Ժամանակի վավերագրերից մեկում կարդում ենք. «Հազարաւոր ձիաւորները, երկու մասի բաժանուելով, ձախ թեւը թեքեց դեպի Նախիջեւանիկ, իսկ աջը` դեպի Խանաբադ, մինչդեռ կենտրոնը ամենամեծ ուժը վերցրած` ճակատեց դեպի կիրճը, Շուշի անցնելու»: Ինչպես տեսնում ենք, գլխավոր հարվածը վերստին ուղղված էր Ասկերանի վրա: Թաթարների առաջին հարձակումը հետ մղվեց հայ մարտիկների միահամուռ ջանքերով: Շուշիում գտնվող Գանձակի նահանգապետ Տակայաշվիլու միջնորդությամբ Ասկերանի կիրճը ժամանակավորապես բացվեց սարերից իջնող քոչվորների համար, սակայն հոտի հետ խառնված հրոսակների` կիրճն անցնելու փորձերը ստիպեցին հայ մարտիկներին վերստին փակելու Ասկերանը:
Օգոստոսի 19-ին թաթարների երրորդ հարձակումը եւս հետ մղվեց Խրամորթի պաշտպանների կողմից:
Խաղաղություն հաստատելու նպատակով վարվող բանակցությունների ժամանակ՝ օգոստոսի 20-ի գիշերը, թաթարնեը հրկիզեցին Աղդամի մոտ գտնվող հայերի գործարանները: Անմիջապես հրավիրված հայ հրամանատարների խորհրդակցությունը այդ սադրիչ արարքի առիթով որոշեց հակահարձակման անցնել, որի ընթացքում, ի պատասխան, հրկիզվեցին Հասան աղայի ամառանոցները, դատարկված Խոջալուն, Ջհան-Բաղլարի հյուղերը:
Օգոստոսի 22-ին ավարով բեռնավորված թաթար հրոսակախմբերը փորձում էին անցնել Ասկերանի կիրճը, որը գտնվում էր Համազասպ Սրվանձտյանի հրամանատարությամբ գործող Խաչենի ջոկատի հսկողության ներքո: Հայ մարտիկները հնարամտորեն բաց թողնելով հետախուզության ուղարկվածներին, հարվածը հասցրին հակառակորդի հիմնական ուժերին: Շրջապատելով 200 ձիավորների՝ երկու ժամվա ընթացքում հայերը ոչնչացրին գրեթե բոլորին, այդ թվում նաեւ նշանավոր հրոսակապետերի… Ահա թե ինչ է գրում ժամանակակիցը. «…Շուշիի առաջին կռիւները վերջացեր էին: Հարիւրավոր թուրք ձիաւորներ կը վերադառնային դեպի Աղդամի իրենց որջերը: Անոնք վախեցան անցնիլ Ասկերանէն, որովհետեւ լսեր էին, որ հայ զօրք կայ այնտեղ: Նախ ղրկեցին 30 հոգի, փորձելու համար, թէ անոնք պիտի կրնա՞ն անցնիլ կիրճեն: Հայ զինեալները չուզեցին 30 ձիաւորի համար վիժեցնել աւելի խոշոր ծրագիր մը: Խօճալուի մեջ համախբուած հեծելազօրքը 11 հոգի եւս ղրկեց: Յանկարծակի շրջապատուելով անոնք այնքան արագ կոտորուեցան, որ աղաղակելու ժամանակ նույնիսկ չունեցան: Բուն հեծելազօրքը ապահով, որ հայերը լքած են իրենց դիրքերը, սկսաւ յառաջնալ: Երբ ամբողջ խումբը մտաւ պարիսպներէն ներս, հայերը համազարկ բացին: Ձիաւորներէն մաս մը ուզեց խուճապահար ետդարձ կատարել, սակայն դիմաւորուեցավ մեր յետնապահներու գնդակներու տեղատարափով: Դեպի առաջ սուրացողները նույն բախտին արժանացան: Ոմանք յաջողեցան սուրալ դեպի Հասան աղայի քարվանսարան, սակայն հոն ալ հայ զինուորներէն խումբ մը, որ դիրք բռնած էր թուրքական գերեզմանոցը, գնդակոծեց փախչող թշնամին: 200 ձիավորներէն կրցան ճողոպրիլ 6 հոգի: Անոնք ալ փախան դեպի Ղուրդերը: Ասկերանը դարձեր էր գերեզման մօտ 200 հեծյալ զինուորներու, ինչպէս նաեւ բեկերուն»: Ուշագրավ է, որ Ասկերանով անցնող նահանգապետ Տակայաշվիլին, օգոստոսի 24-ին իր մոտ հրավիրելով Ասկերանի պաշտպանների հրամանատարներին, ասում է. «…Հայերն իբրեւ ավելի քաղաքակիրթ ժողովուրդ, արեան հետ գործ չպետք է ունենան: Յարձակուողի առաջ պետք է պաշտպանւել, դուք էլ պաշտպանուել եք, բայց կրկնում եմ, որ ես եկել եմ, այժմ յարձակուող չի լինի, ուրեմն` ինքնըստինքեան աւելորդ է դառնում եւ պաշտպանուելը»: Պարզ էր, որ նահանգապետը բացի դիվանագիտորեն հայերի վրա ազդելուց, չէր կարողացել զսպել համբավ հանած Ասկերանի պաշտպաններին տեսնելու գայթակղությունը:
Երկշաբաթյա համեմատական անդորրից հետո, Գյուլափլուի եւ Ավդալի թաթարները հարձակվում են Միրաշանլու գյուղի վրա: Դա առիթ է հանդիսանում ոչ միայն Ավդալ-Գյուլափլուի, այլ նաեւ Վարանդայի շրջանի Դիվանլար, Հաշրաֆլու, Ղարադաղլու ավազակաորջերը վնասազերծելու համար, ինչը ժամանակավորապես հանդարտեցրեց թաթարներին, որից հետո սեպտեմբերի կեսերին բացվեցին Աղդամ-Եվլախ, Ասկերան-Շուշի ճանապարհները:
Ի մի բերելով իրենց ուժերը, թաթարները նոյեմբերի 28-ին 1500 հրոսակներով հարձակվեցին Խրամորթի վրա: Շրջանի զինվորական մարմինը, տեսնելով, որ իշխանությունները չեն պատժում հանցագործ թաթարներին, որոշում է ճնշում գործադրել այդ սադրանքները ղեկավարող Շուշիի թաթարների վրա, Ասկերանի կիրճով տեղափոխվող մթերքը բռնագրավելու միջոցով: Դեկտեմբերի 5-ին առգրավվում է թաթարների 16 ֆուրգոն պաշարը, մի շաբաթ անց բաց թողնվեց 44 ֆուրգոն` Աղդամում գերեվարված 90 հայերին ազատելու դիմաց, դեկտեմբերի 26-ին կրկին առգրավվեց 54 ֆուրգոն: Այս հարկադիր գործողությունները հնարավորություն էին ընձեռում զսպելու Շուշիի թաթարներին, սակայն մյուս շրջաններում հակառակորդը վերահսկողությունից դուրս էր մնացել: 1906 թվականի հունվարի 3-ին Ղաջարի թաթարները հարձակվեցին Դրախտիկի վրա, բայց հետ շպրտվեցին: Հունվարի 6-ին՝ մի քանի հազար թաթարներ հարձակման անցան Խանաբադի եւ Վարազաբուն-Նախիջեւանիկի ուղղություններով՝ նպատակ հետապնդելով դուրս գալու Քյաթուկ գյուղի հարավային լանջերը եւ ճանապարհ հարթելու դեպի Մալիբեկլու եւ Շուշի:
1906թ. հուլիսի 12-ին, երբ Ղարաբաղի կենտրոնում նոր ուժով բորբոքվեցին հայ-թաթարական ընդհարումները, կրկին հրահանգվեց փակել Ասկերանի կիրճը, առանց որի հնարավոր չէր Շուշիում ռազմական հաջողության հասնել: Ասկերանի եւ նրա շրջակա հայկական բնակավայրերի վրա հարձակումները եւս հետ մղվեցին: Մինչդեռ թե՛ Շուշիի եւ թե՛ Ասկերանի հաղթանակների պտուղներից հայերն օգտվել չկարողացան` ցարական իշխանությունների կողմնակալ ու անպատեհ միջամտության պատճառով…
ԱՍԿԵՐԱՆԸ 1917-1920 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ
Ի տարբերություն 1905-1906 թվականների, երբ թուրք (թաթար)-հայկական ընդհարումները հանդիսանում էին ցարական Ռուսաստանի քաղաքական գործընթացների բաղկացուցիչ մասը, 1917-1920 թթ., կայսրությունից Այսրկովկասի անկախացումից եւ երեք հանրապետությունների ձեւավորումից հետո սկիզբ առած հակամարտությունում նորովի իմաստավորվեցին Ասկերանի բերդի դերն ու նշանակությունը: Այն Ղարաբաղի միջնաբերդի առաջնադիրքի իր դերից զատ ձեռք բերեց իբրեւ պետականության դրսեւորում Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարության պաշտպանության կարեւոր օղակի նշանակություն: Հետեւաբար, կարծում ենք, արդարացված է այդ շրջանին ավելի հանգամանալից անդրադառնալու մեր ձգտումը:
1917թ. Ռուսաստանում միապետական կարգերի տապալումը եւ իշխանության ժամանակավոր մարմինների ստեղծումը շարունակվող համաշխարհային պատերազմի պայմաններում առաջ բերեցին ներքաղաքական անկայունություն եւ արտաքին հարաբերությունների անկանխատեսելի զարգացումներ: Դրանք Այսրկովկասում ավելի խորացան բոլշեւիկյան հեղաշրջումից հետո, երբ ուժեղացան կովկասյան ժողովուրդների անկախանալու, միաժամանակ նաեւ խոշոր տերությունների նվաճողական ձգտումները, տարածաշրջանում ձեւավորվեցին երեք հանրապետություններ:
Հայաստանի, Վրաստանի եւ Թուրքիայի ջանքերով ստեղծված Ադրբեջանի սահմանները դեռեւս ճշտված չէին: Ադրբեջանը հավակնում էր իր իրավասության տակ վերցնել երբեմնի Ելիզավետպոլի ամբողջ նահանգը, որի հիմնական մասը կազմում էին Մեծ Հայքի Ուտիք եւ Արցախ «աշխարհները», հատկապես լեռնային շրջաններում մեծամասնություն կազմող հայ բնակչությամբ: Թեեւ հայաբնակ այդ շրջանները սերտ կապերի մեջ էին Հայաստանի Հանրապետության հետ, սակայն խոշոր տերությունները, տարբեր պատճառներով, ճնշում էին գործադրում հայերի վրա, որպեսզի նրանք, թեկուզեւ ժամանակավորապես, հպատակվեին թուրքամետ Ադրբեջանին: Սոցիալ-տնտեսական ծանր պայմաններում հայտնված գաղթականներով հեղեղված Հայաստանը պատերազմական վիճակի մեջ էր գտնվում Թուրքիայի, Ադրբեջանի եւ Վրաստանի հետ: Դեռ ավելին, երկրի ներսում էլ քաղաքացիական անհնազանդություն էր դրսեւորում մահմեդական բնակչությունը եւ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի դավագրգռմամբ զինված ընդհարումներ հրահրում:
ՄՀԵՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Լուս.` ՎԱԼԵՐԻ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ
