19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԻ ԵՎ 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲԻ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԻ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԵՎ ԶԻՆԱՏԱՐ ԽՄԲԵՐԸ

Սկիզբը՝ նախորդ համարներում

ՕՆԻԿ ՆԵՎՐՈՒԶ

ԽԱՆԻ ԵՎ ՕՆԻԿ ՆԵՎՐՈՒԶԻ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԸ ԲԱՍԵՆԻ ՄԱՐՏԵՐՈՒՄ

1903 թ. սեպտեմբերին, երբ Սասունում դեռևս չէին ծավալվել մարտական գործողությունները, «Դրօշակ»-ը հայտնում է. ««Դաշնակցութեան» զինակիր խմբերը, հետևակ եւ ձիաւոր, մօտ հարիւր հոգի, մի քանի մասերի բաժանւած, սեպտեմբերի 17-ին (հ.տ.) յաջողութեամբ անցան ռուս-տաճկական սահմանը: Հետեւեալ օրը, ճանապարհին, սահմանից 6-8 վերստ հեռու, խմբերից երկուսը նկատվում են հովիւներից եւ շուտով շրջապատւում են զօրքերով, թուրք խուժանով եւ քուրդ աշիրաթներով…:

Երկիր մեկնող մարտական ուժերից այս անգամ թշնամու մեծաքանակ ուժերի պաշարման մեջ էին հայտնվել Խանի (Բարսեղ Թիրաքյան)«Կայծակ» հեծյալ ու Օնիկ Նևրուզի «Շանթ» հետևակ մարտախմբերը:

Մինչ այդ, սեպտեմբերի 10-ին տեղի է ունենում «Կայծակ» և «Շանթ» զինատար խմբերի ռազմական խորհուրդների միացյալ ժողովը, ուր վերջնականապես ճշգրտվում են Սասուն մեկնելու օրը և ուղիները: Մինչև Սասուն հասնելը նրանք պետք է անցնեին ավելի քան 250 կմ ճանապարհ: Սահմանամերձ շրջաններում մարտական ուժերի կենտրոնացումը չէր կարող աննկատ մնալ նաև թուրքերի տեսադաշտից: Նրանց, ինչպես նաև ռուսական հատուկ ծառայությունների գործակալներն ու լրտեսները ամենուրեք էին: Բացի այդ ամենից, տվյալ ժամանակահատվածում հայ ազատագրական պայքարի և ազգային-քաղաքական կուսակցությունների նկատմամբ ռուս և թուրք իշխանությունների դրսևորած վերաբերմունքն ու գործողությունները կատարյալ ներդաշնակ էին և փոխհամաձայնեցված:

1903 թ. սեպտեմբերի 17-ին հեծյալ և հետևակ զինախմբերը առանց որևէ միջադեպի անցնում են սահմանը: Խանի հեծելախումբը անվտանգ հասնում է հայկական Գոմաձոր գյուղ, ուր մեկ օր դադար առնելուց հետո գիշերով դուրս է գալիս գյուղից և ուղևորվում Բոցիկի լեռները, ուր պիտի միանար Նևրուզի զինախմբին: Հեծելախմբին նկատում են ամենուրեք հայտնվող քրդերը և տեսնելով զինված ձիավորներին ու համոզվելով, որ զինյալները հայ ֆիդայիներ են, անհապաղ «Հաւար կը փրցնեն»:

Մոսիններով ու ձեռնառումբերով զինված քաջավարժ մարտիկների համար առանձնակի դժվարություն չէր ներկայացնում հաղթահարել քրդերի հարուցած արգելապատնեշն ու առաջ շարժվել: Խանի հեծյալները, չերկյուղելով հակառակորդի բազմաքանակությունից, առանց խուճապի հակագրոհ են ձեռնարկում: Հեծելախումբը հեռու տարածությունից արձակած հարվածներով ջախջախում ու փախուստի է մատնում քրդերին, որոնք լքելով մարտադաշտը, հեռանում են հայ-թուրք խառը բնակեցված Թոդիվերան գյուղը և այնտեղ տեղակայված թուրքական զորամասի հրամանատարությանը հայտնում Բոցիկ լեռան մոտակայքում հայտնված հայ ֆիդայիների մասին: Իսկ այդ նույն ժամանակ Նևրուզի զինախումբը Բասենի Թուրխոջա գյուղի մոտերքում դժվարին մարտի է բռնվել թուրքական կանոնավոր զորքի և քրդական աշիրեթների դեմ: Բոցիկի առաջին կռվից հետո Խանը տեղեկանալով այդ մասին, փոխում է շարժման ուղղությունը ու շտապում օգնության: Դժբախտաբար Խանի հեծյալներին չի հաջողվում օգնության հասնել Նևրուզի զինախմբին: Հեծելախումբը Թուրխոջայից 20 կմ հեռավորության վրա գտնվող Գոմաձոր գյուղի մոտակայքում հանդիպում է թուրքական զորքին և հարկադրված կռվի բռնվում: Թուրքական կանոնավոր զորքը, վաղօրոք տեղեկանալով հայ մարտական ուժերի հնարավոր ուղիների մասին, հասնում է Գոմաձոր և համապատասխան դիրքերում տեղադրելով թնդանոթները՝ սպասում է հայ մարտիկներին: Այն պահին, երբ հեծյալները մոտենում են Գոմաձորին, թուրք զինվորները թնդանոթներից կրակ են տեղում գյուղի ուղղությամբ ու իջնելով դիրքերից՝ փորձում պաշարել հայդուկներին: Ինչպես նախորդ՝ Խաստուրի, այնպես էլ այս՝ Գոմաձորի կռվի ժամանակ Խանը դարձյալ դրսևորում է մարտը վարելու իր վարպետությունը:

Խանի մարտավարությունը պսակվում է հաջողությամբ: Թուրք հրամանատարության համար անսպասելի էր հայ մարտիկների դրսևորած վարպետությունն ու անսովոր մարտավարությունը: Թուրք զինվորները խուճապի են մատնվում և դիմում փախուստի:

Համաձայն «Դրօշակ»-ի, հայդուկները թշնամուց խլում են 17 ձի, բազմաթիվ մաուզեր հրացաններ եւ զգալի քանակությամբ փամփուշտ: Գոմաձորի կռվում, համաձայն քրդերի պատմածների, հայդուկների հարվածներից սպանվել էին ավելի քան 200 քրդեր, 150 թուրք զինվորներ, մի հազարապետ և մի քանի հարյուրապետեր:

Խանի հեծելախումբը, ազատվելով շրջափակումից, պիտի օգնության հասներ ծանրագույն կացության մեջ հայտնված Նևրուզի զինախմբին, սակայն ճանապարհին տեղեկանում է, որ զինախումբը ջախջախվել է` բախվելով թուրքական զորքին և քրդական հրոսակախմբերին: Ստեղծված կացությունը միանշանակորեն մատնանշում է, որ Սասուն մեկնելն այլևս ոչ միայն անհնարին է, այլև կործանարար: Այդ պատճառով Խանը հարկադրված որոշում է վերադառնալ Կովկաս և հեծելախումբն առաջնորդում է դեպի ռուս-թուրքական սահմանը: Կովկաս վերադառնալու ճանապարհին հեծյալները Դալի Բաբայի կիրճում պաշարվում են քուրդ աշիրեթների կողմից: Հայդուկները մեծ ջանքեր են գործադրում՝ դուրս գալու պաշարման օղակից, բայց անհնար էր հաղթահարել հակառակորդի գերազանցող ուժերի արգելապատնեշները: Զոհվում են զինախմբի հրամանատարն ու օգնականը: Խմբի 13 անդամների հաջողվում է ճեղքել պաշարման օղակը, դուրս գալ կիրճից: Նրանք նոր դիրքեր են գրավում և կռվում են մինչև վերջին հնարավորությունը: Նույնպիսի ճակատագիր է վիճակվում նաև Նևրուզի առաջնորդած զինատար խմբին: Նոյեմբերի 18-ին, գիշերվա ժամը 3-ին, զինախումբը գետանցում է Արաքսը և ուղղություն վերցնում դեպի Բոցիկի լեռներ՝ հանդիպելու Խանի հեծելախմբին:

Շարունակելի

ՀԱՄԼԵՏ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր