ԵՎՍ ՄԵԿ ԱՆԳԱՄ ՌԱԶՄԱԿԱՆ ՈՒՂՂԱԹԻՌՆԵՐԻ ՄԱՐՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Անդրադարձ Ռոման Ջերելեյկոյի «Ռազմական ուղղաթիռների կիրառման ժամանակակից մարտավարությունը» հոդվածին («Հայ զինվոր» թիվ 24, էջ10):
AH-64D
Աֆղանական պատերազմում խորհրդային զորքերը հետեւել են ամերիկյան բանակի վիետնամական պատերազմում առաջին անգամ կիրառած աերոմոբիլ զորախմբերի մարտավարությանը, սակայն պետք է նշել, որ խորհրդային լիարժեք աերոմոբիլ զորամասեր այդպես էլ չստեղծվեցին, քանի որ ուղղաթիռների եւ հրաձգային ստորաբաժանումների միավորում տեղի չունեցավ: Նույնիսկ խորհրդային օդադեսանտային զորքերը լիովին աերոմոբիլ չդարձան: Այդ պատճառով էլ, անկախ բոլոր ձեռքբերումներից, Աֆղանստանում խորհրդային զորքերի համար ուղղաթիռների աջակցությունը չհասավ ամերիկյան մակարդակին: Օգնության կանչված ուղղաթիռները լավագույն դեպքում տեղ էին հասնում 10-15 րոպեում, իսկ մշտական ուղղաթիռային ուղեկցում, որպես այդպիսին, երբեք չի եղել: Այսինքն` խորհրդային բանակի ուղղաթիռները ավելի ուշ էին արձագանքում հրաձգային ստորաբաժանումների կանչերին եւ ավելի քիչ էին թռչում, քան ամերիկյանները: Բավական է ասել, որ խորհրդային օդուժը Աֆղանական պատերազմի տասը տարիների ընթացքում կատարել է ընդհանուր առմամբ մոտ 300 000 մարտական թռիչք, իսկ ամերիկյան միայն ուղղաթիռները Վիետնամում մոտավորապես նույն ժամանակամիջոցում կատարել են ավելի քան 18 մլն թռիչք (!), ամբողջ օդուժը` ավելի քան 40 մլն թռիչք: Մարտական թռիչքների քանակի եւ հակառակորդի ՀՕՊ միջոցների համեմատ խորհրդային ուղղաթիռների կորուստները նույնպես բավականին մեծ են եղել: Որքան էլ որոշ փորձագետներ վճռորոշ համարեն ամերիկյան «Սթինգեր» համալիրների դերը խորհրդային օդուժի դեմ պայքարում, իրականում դրանք ասպարեզ են եկել 1985-1986թթ. եւ խոցել են ԽՍՀՄ-ի կորցրած 330 ուղղաթիռների կեսից էլ քիչը: Մոջահեդները, որպես հիմնական զենիթային միջոց, օգտագործել են 12,7 մմ-ոց եւ 14,5 մմ-ոց գնդացիրները: Դրանց արդյունավետությունը, բնականաբար, ցածր է վիետնամական պատերազմում կիրառած զենիթային հրետանու համեմատությամբ, որը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ամենահագեցածն է եղել, եւ առհասարակ` վիետնամական պատերազմի ՀՕՊ միջոցները անհամեմատելի են Աֆղանական պատերազմում կիրառվածների հետ:
Երկու տեղային պատերազմներից հետո երկու գերտերություններում սկսեցին մտածել ուղղաթիռների ավելի լայն կիրառության մասին, եւ այդ կիրառությունը հիմնականում ուղղված էր տանկերի դեմ: Առաջինն այդ մասին մտածեցին դարձյալ ԱՄՆ-ում, եւ ամերիկյան մեքենան նախ եւ առաջ հակատանկային էր, իսկ խորհրդային մեքենան նախատեսված էր ընդհանուր կրակային աջակցության համար: Դա պայմանավորված էր հենց հակառակորդների ցամաքային զորքերի հնարավորություններով: Ամերիկյան եւ խորհրդային ուղղաթիռները ունեին տեխնիկական եւ մարտական որակների զգալի առանձնահատկություններ: Դրանք իրենց տեսակով, չափսերով եւ հնարավորություններով տարբեր մեքենաներ էին, սակայն անհիմն է Ռ.Ջերելեյկոյի այն պնդումը, թե խորհրդային ուղղաթիռը աշխարհում առաջինը համարվող ամերիկյան մարտական ուղղաթիռին գերազանցում էր շարժունակությամբ: Այս պնդումն իրականում ավելի քան զավեշտալի է, քանի որ 10-12 տոննա կշռող եւ քարշազինվածության 0.4 գործակցով ուղղաթիռը ավելի շարժունակ չի կարող լինել, քան 5-6 տոննա քաշ եւ 0.45-0.51 գործակից ունեցողը:
Ми-28Н
Այս հարցում հերթական անգամ առնչվում ենք այն փաստին, որ օդուժի, այդ թվում` ուղղաթիռների կիրառության ձեւերի մասին պատկերացումները տարբեր են Արեւմուտքում եւ Ռուսաստանում (ԽՍՀՄ-ում): Ամերիկացիները ուղղաթիռների կիրառման արդյունավետություն ասելով հասկանում են մեկ թռիչքի ընթացքում խոցված զրահատեխնիկայի քանակը, հետախուզահարվածային գործառույթների կատարումը, հարվածային ուղղաթիռների կիրառումը առաջին հարվածի համար, ազատ որսի մեթոդի կիրառումը եւ այլն: Անհիմն են Ռ.Ջերելեյկոյի այն պնդումները, որ մարտական կիրառության որոշ ձեւերի դեպքում ամերիկյան մեքենաներն ունեցել են մեծ կորուստներ: Ընդհակառակը` այդ մեքենաները զարմանալիորեն դիմացկուն դուրս եկան եւ վնասվածքներից հետո շատ արագ վերականգնվում էին: Ցայտուն օրինակ է 2003թ. մարտի 24-ի դեպքը, երբ ամերիկյան 33 մարտական ուղղաթիռներ, ընկնելով աշխարհի ամենալավ սպառազինված դիվիզիաներից մեկի` «Մեդինայի» ծուղակը, լուրջ վնասվածքներ ստացան: Վնասվել էին 30-ը, սակայն դրանցից միայն մեկը անհնար եղավ վերադարձնել շարք: 2011թ. տվյալներով՝ ամերիկյան բանակի «AH-64» ուղղաթիռները գրանցել են ավելի քան 3 մլն թռիչքաժամ, կամ` ավելի քան 2600 ժամ յուրաքանչյուր ուղղաթիռի համար: Իրաքում եւ Աֆղանստանում բոլոր մարտական գործողությունների ժամանակ ամերիկյան ուղղաթիռների անվերադարձ կորուստները միասին վերցրած չեն գերազանցում երկու տասնյակը, թեպետ կատարել են հարյուր-հազարավոր մարտական թռիչքներ:
Ռ.Ջերելեյկոն խորհրդային/ռուսական, ուղղաթիռների համար բավականին մեծ առավելություն է համարում այն հանգամանքը, որ դրանք զրահավորված են, իսկ արեւմտյան երկրների ցամաքային ՀՕՊ-ը այնքան էլ հագեցած չէ: Ակնհայտ է հեղինակի թյուր պատկերացումը օդուժի կիրառության լայն ձեւաչափի մասին: Սա տիպիկ խորհրդային պատկերացում է, որի համաձայն՝ ուղղաթիռները մարտավարական օդուժից լիովին անկախ են գործում, իսկ համագործակցությունը նվազագույն է: Մինչդեռ արեւմտյան ՀՕՊ-ը նախեւառաջ հզոր օդուժն է, որի կործանիչներից գրեթե հնարավոր չէ փրկվել, իսկ արդյունավետ ներդաշնակման շնորհիվ ուղղաթիռները ռազմական գործողությունների անմիջական մասնակիցն են եւ գտնվում են մշտական հսկողության տակ: Եթե 10-20մ բարձրության վրա թռչող ուղղաթիռը հնարավորություն ունի աննկատ մնալու զենիթային միջոցի համար, ապա կործանիչի կամ առավել եւս օդային ղեկավարման կետի ամենատես «հայացքից» անհնար է խուսափել: Ահա նման թյուրըմբռնումն է պատճառը, որ տարբեր առասպելներ են ծնվում իրանա-իրաքյան եւ այլ պատերազմների ժամանակ խորհրդային ուղղաթիռներով ձեռք բերված հաղթանակների շուրջ: Իրականում, մարտական ոչ մի գործողության ժամանակ խորհրդային ուղղաթիռները ոչ մի ապացուցված օդային հաղթանակ չեն տարել ոչ մի թռչող մարտական մեքենայի նկատմամբ:
Վերջերս հնդկական բանակը համեմատելով գնահատեց ամերիկյան հայտնի «AH-64D» եւ ռուսական «ԾՌ-28ծ» ուղղաթիռները եւ նախապատվությունը տվեց առաջինին: Այն բանակը, որը ավելի քան 30 տարի օգտագործում է խորհրդային հարվածային ուղղաթիռները, իսկ 1999թ. լավ հնարավորություն ուներ լեռնային տեղանքում փորձելու դրանց հնարավորությունները: Հավելենք, որ սա առաջին դեպքն էր, երբ մրցակից մեքենաները փորձարկվում եւ համեմատվում էին այդքան մանրակրկիտ կերպով:
ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
Ռազմական փորձագետ
