Հին Արեւելքի փիլիսոփայական մտքի խոշորագույն ներկայացուցիչ Լաո Ցզին (Ք.ա. 6-5-րդ դդ.) փիլիսոփայության պատմության մեջ առավելապես հայտնի է իբրեւ դաոսիզմի հիմնադիր: Ըստ նրա ուսմունքի՝ բնության եւ հասարակության մեջ  առկա բոլոր իրերի ու երեւույթների սկզբնապատճառը զգայարանների համար անընկալելի, հավերժական, անձեւ ու անփոփոխ դաոն է, որով եւ պայմանավորված է նրանց հարափոփոխ շարժումը եւ զարգացումը: Ընդ որում, անընդմեջ փոփոխության հետեւանքով երեւույթներն անհրաժեշտաբար վերածվում են իրենց հակադրությանը:

Այսպես՝ առավել թույլը, ժամանակի ընթացքում հզորանալով, կարող է հաղթել իրենից զորեղին: Իր նշանավոր «Դաոդեցզին» աշխատության մեջ հեղինակն իր ուսմունքի տեսանկյունից քննում է պետության ու հասարակության կազմակերպման, առկա սոցիալական ու բարոյական արժեքների, ինչպես նաեւ՝ պատերազմի, հարեւան պետությունների խաղաղ գոյակցության հնարավորության հարցերը: Նշված աշխատությունից ստորեւ ներկայացվող ասույթներն ու խորհրդածություններն ունեն ոչ միայն ճանաչողական, այլեւ իմացաբանական ու բարոյահոգեբանական նշանակություն:

 

Երբ աշխարհում բոլորն իմանում են, որ գեղեցիկը գեղեցիկ է, հայտնվում է տգեղը։ Երբ բոլորն իմանում են, որ բարին բարի է, չարն է առաջանում։ Այդ պատճառով գոյն ու չգոյը ծնում են միմյանց, դժվարն ու դյուրինը իրար են ստեղծում, միմյանց հետ կապված են կարճն ու երկարը, բարձրն ու ցածրը որոշվում են միմյանցով, ձայները ձուլվելով՝ դառնում են ներդաշնակ, նախորդն ու հաջորդը հետևում են միմյանց։ Իմաստունը գործում է անգործությամբ, նա սովորեցնում է ուսմունքը լռությամբ, կոչելով իրերի փոփոխությունը՝ ինքը չի կատարում դա, ստեղծելով չի տիրում իր ստեղծածին, առաջացնում է շարժում՝ անշարժությամբ, ինչ-որ բան ավարտելով՝ չի հպարտանում։ Քանի որ չի հպարտանում՝ նրա արժանիքները չեն նետվում մի կողմ։

♦♦♦

Եթե չհարգեն իմաստուններին, ժողովրդի մեջ վեճեր չեն լինի։ Եթե չգնահատեն հազվագյուտ իրերը, մարդկանց մեջ գողեր չեն լինի։ Եթե ցույց չտրվեն նախանձը շարժող բաներ, մարդկանց սրտերը չեն հուզվի։ Կատարյալ իմաստունը երկիրը կառավարելով՝ հպատակների սրտերը դատարկում է, ստամոքսները՝ լցնում։ Նա թուլացնում է մարդկանց կամքը, իսկ ոսկորն՝ ամրացնում։ Նա ձգտում է, որ մարդկանց մեջ չլինեն գիտելիքներ ու կրքեր, իսկ գիտելիք ունեցողը չէր հանդգնի գործել։ Անգործության իրագործումը միշտ հանգիստ է բերում։

♦♦♦

Բարձր առաքինությունը նման է ջրի։ Ջուրը բոլոր էակներին օգուտ է բերում և չի պայքարում նրանց դեմ։ Նա այնտեղ է, ուր մարդիկ չէին ցանկանա լինել։ Այդ պատճառով նա նման է ԴԱՈՅԻ։ Բարձր բարությամբ օժտված մարդը, ինչպես ջուրրը, պետք է մոտ լինի հողին։ Նրա սիրտը պետք է հետևի ներքին մղմանը, մարդկանց հետ պետք է լինի բարեկամական, խոսքերի մեջ անկեղծ, (երկրի) կառավարման մեջ՝ հետևողական, գործերի մեջ պետք է ելնի հնարավորությունից, գործողության մեջ պետք է հաշվի առնի Ժամանակը։ Քանի որ (նա), ինչպես ջուրը, չի պայքարում իրերի դեմ, ապա (նա) սխալներ չի գործում։

♦♦♦

Ավելի լավ է ոչինչ չանել, քան ձգտել ինչ-որ բան լցնելուն։ Եթե (ինչ-որ) սուր բանից երկար օգտվենք, ապա սրությունը երկար չի պահպանվի։ Եթե դահլիճը լցված է ոսկով և հասպիսով, ապա ոչ ոք չի կարող դրանց հսկել։ Եթե ազնվականները և հարուստները ի հայտ են բերում ամբարտավանություն, ապա նրանք դժբախտություն են բերում իրենց։ Երբ գործն արված է, մարդը մի կողմ է քաշվում։ Դրանում է օրենքը երկնային ԴԱՈՅԻ։

♦♦♦

Հինգ գույները բթացնում են տեսողությունը։ Հինգ հնչյունները բթացնում են լսողությունը։ Համի հինգ զգացողությունները բթացնում են ճաշակելիքը։ Արագ ընթացքը և որսորդությունը ալեկոծում են սիրտը։ Թանկարժեք իրերը ստիպում են մարդուն հանցանք գործել։ Դրա համար կատարյալ իմաստունը ձգտում է կյանքը հագեցած դարձնել և ոչ թե ունենալ գեղեցիկ իրեր։ Նա hրաժարվում է վերջինից և սահմանափակվում առաջինով։

♦♦♦

Փառքն ու խայտառակությունը նման են վախին։ Անվանիությունը նման է կյանքում մեծ դժբախտության։ Ի՞նչ է նշանակում՝ փառքն ու խայտառակությունը նման են վախին։ Դա նշանակում է՝ ստորոտի մարդիկ փառքը վախով են ձեռք բերում և նույնպես վախով են կորցնում այն։ Դա էլ հենց սա է՝ փառքն ու խայտառակությունը նման են վախին։ Ի՞նչ է նշանակում՝ անվանիությունը նման է կյանքում մեծ դժբախտության։ Դա նշանակում է՝ ես մեծ դժբախտություն ունեմ, որովհետև դողում եմ ինձ վրա։ Եթե չդողամ ինձ վրա, ինձ չի պատահի դժբախտություն։ Դրա համար էլ ազնվականը ինքնազոհ ծառայելով մարդկանց, կարող է ապրել նրանց մեջ։ Մարդասերը, ինքնազոհ ծառայելով մարդկանց, կարող է լինել նրանց մեջ։

♦♦♦

Լավ կառավարողը նա է, որի մասին ժողովուրդը գիտի միայն, որ նա գոյություն ունի։ Որոշ չափով վատն են այն կառավարողները, որոնք ժողովրդից պահանջում են սիրել իրենց և մեծարել։ Է՛լ ավելի վատն են այն կառավարողները, որոնցից ժողովուրդը վախենում է, և բոլորից վատ են այն կառավարողները, որոնք արհամարհում են ժողովրդին։ Ով չի արժանանում վստահության՝ նա չի օգտվում մարդկանց վստահությունից։ Ով խոհամիտ է և խոսքերի մեջ զուսպ, նա հաջողությամբ գործերն է կատարում, և ժողովուրդն ասում է, որ նա հետևում է բնականությանը։

♦♦♦

Երբ հեռացվեն իմաստասիրությունն ու գիտնականությունը, ժողովուրդը կերջանկանա հարյուրապատիկ, երբ հեռացվեն մարդասիրությունը և «արդարությունը», ժողովուրդը կվերադառնա դեպի որդիական հարգարժանությունը և հայրական սերը, երբ կոչնչացվեն խորամանկությունն ու շահամոլությունը, կանհետանան գողերն ու ավազակները։ Այդ երեքը ծնվում են իմացության անբավարարությունից։ Պետք է մարդկանց սովորեցնել պարզության և համեստության, պակասեցնել (անձնական ցանկությունները) և ազատվել կրքերից։

♦♦♦

Պետք է քիչ խոսել, հետևել բնականությանը։ Ուժեղ քամին չի փչում ամբողջ առավոտ, ուժեղ անձրևը չի տևում ողջ օրը։ Ո՞վ է այդ ամենն անում։ Երկինքն ու երկիրը։ Անգամ երկինքն ու երկիրը չեն կարող հավերժական ինչ-որ բան անել, առավել ևս՝ մարդը։

♦♦♦

Ով ձգվում է ոտքերի ծայրերի վրա` չի կարող (երկար) կանգնել։ Ով մեծ քայլեր է անում` չի կարող (երկար) քայլել: Ով ինքն իրեն ցուցադրում է աշխարհին՝ նա չի փայլում։ Ով ինքն իրեն է գովում՝ փառքի չի հասնում։ Ով հարձակվում է՝ հաջողության չի հասնի։ Ով բարձրացնում է ինքն իրեն, նա մյուսների մեջ բարձր չի դառնա։ Եթե ելնենք ԴԱՈՅԻՑ՝ դա կոչվում է ավելորդ ձգտում և անօգուտ վարմունք։ Այդպիսի մարդուն ատում են բոլորը։ ԴԱՈ ունեցողը չի անում այդ։

♦♦♦

Քայլել իմացողը հետքեր չի թողնում։ Խոսել իմացողը սխալներ չի գործում։ Ով կարող Է հաշվել՝ չի օգտվում հաշվիչ գործիքներից։ Ով կարող Է դռները փակել՝ չի օգտվում կողպեքից և փակում Է դռներն այնպես, որ բացել չի լինում։ Ով կարող է հանգույցներ կապել՝ պարան չի գործածում, բայց նրա կապածը քանդել չի լինի։ Կատարյալ իմաստունը հաջողությամբ փրկում Է մարդկանց և նրանց չի լքում։ Նա միշտ կարող Է փրկել էակներին և այդ պատճառով չի լքում նրանց։ Դա կոչվում է խոր իմաստություն։ Այսպիսով, բարին է ուսուցիչն անբարիների, իսկ անբարիները՝ նրա հենարանը։ Եթե (անբարիները) չեն գնահատում իրենց ուսուցչին, իսկ բարին չի սիրում իր հենարանը, ապա նրանք (իրենք իրենց) խելոք համարող, թաղվում են կուրության մեջ։ Ահա ինչն է ամենից խորն ու կարևորը։

♦♦♦

Երբ մեկը փորձում է ուժով տիրանալ երկրին, ապա, ինչպես տեսնում եմ, նա չի հասնի իր նպատակին։ Երկիրը նման է խորհրդավոր անոթի, որին չի կարելի ձեռք տալ։ Թե մեկը ձեռք տա նրան՝ անհաջողության կմատնվի։ Թե մեկը հափշտակի նրան՝ նրան կկորցնի։

Այդ պատճառով ոմանք գնում են, մյուսները հետևում են նրանց, ոմանք ծաղկում են, մյուսները՝ չորանում, ոմանք ամրապնդվում են, մյուսները՝ թուլանում, ոմանք ստեղծվում են, մյուսները՝ կործանվում։ Կատարյալ իմաստունը հրաժարվում է ավելորդություններից, հեռացնում ճոխությունն ու շռայլությունը։

♦♦♦

Մարդկանց իմացողը բարեմիտ է։ Լուսավորված է ինքն իրեն իմացողը։ Մարդկանց հաղթողը ուժեղ է։ Հզոր է ինքն իրեն հաղթողը։ Չափն իմացողը հարուստ է։ Ով գործում է համառությամբ՝ նա կամքի տեր է։ Ով չի կորցնում իր բնությունը՝ հավերժական է։ Անմահ է նա, ով մահանում է, բայց չի մոռացվում։

Թարգմանությունը՝

ՀԵՆՐԻԿ ԷԴՈՅԱՆԻ