ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ՝ ՄԵՐ ՕՐԵՐԻ ԶՐԿԱՆՔՆԵՐԻՆ ԵՎ ԽԻԶԱԽՈՒՄՆԵՐԻՆ

Հատվածներ բելառուս գրող Սվետլանա Ալեքսիեւիչի նոբելյան ճառից

Ես կանգնած եմ այս ամբիոնի առջև ոչ միայնակ… Շուրջբոլորս ձայներ են, հարյուրավոր ձայներ, որ շարունակ ինձ հետ են: Մանուկ հասակից սկսած: Ես ապրում էի գյուղում: Մենք՝ երեխաներս, սիրում էինք խաղ անել փողոցում, բայց իրիկնաժամին մագնիսի պես ձգվում էինք դեպի աթոռակները, որոնց վրա իրենց տների կամ խուղակների մոտ հավաքվում էին, ինչպես մեզ մոտ են ասում, հոգնաբեկ պառավները: Նրանցից և ոչ մեկը չուներ ամուսին, հայր, եղբայր. պատերազմից հետո մեր գյուղում ես տղամարդկանց չեմ հիշում: Բելառուսում Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին ռազմաճակատում և պարտիզանական մարտերում զոհվեց յուրաքանչյուր չորրորդ բելառուսը: Պատերազմից հետո մեր մանկական աշխարհը կանանց աշխարհ էր: Ամենից շատ իմ մեջ տպավորված է այն, որ կանայք սիրո մասին էին խոսում, և ոչ մահվան: Արդեն տարիներ էին անցել, իսկ նրանք սպասում էին. «թող որ առանց ձեռքերի, առանց ոտքերի վերադառնա, ես նրան ձեռքերիս վրա կտանեմ»: Առանց ձեռքերի… առանց ոտքերի… Կարծես թե ես մանկուց գիտեի՝ ինչ ասել է սեր…

Ֆլոբերն իր մասին ասում էր, թե ինքը մարդ-գրիչ է: Իմ մասին ես կարող եմ ասել, որ մարդ-ականջ եմ: Երբ ես քայլում եմ փողոցով և որսում ինչ-որ բառեր, դարձվածքներ, բացականչություններ, միշտ մտածում եմ՝ որքա՛ն վեպեր են անհետ կորչում ժամանակի մեջ: Խավարում: Գոյություն ունի մարդկային կյանքի այն հատվածը՝ խոսակցականը, որը մեզ չի հաջողվում վերանվաճել գրականության համար: Մենք տակավին չենք արժևորել, հիացած և հափշտակված չենք դրանով: Մինչդեռ այն թովել է ինձ և իր գերին դարձրել: Ես սիրում եմ՝ մարդ ինչպես է խոսում… Սիրում եմ մենավոր մարդկային ձայնը: Դա ամենամեծ սերն է և մեծագույն կիրքը:

Ապրել եմ մի երկրում, որտեղ մանկուց մեռնել են սովորեցրել: Մահ են ուսուցանել: Մեր գլուխները մտցնում էին, որ մարդը ծնվել է իրեն նվիրաբերելու և զոհողության համար: Սովորեցնում էին մարդուն սիրել ատրճանակը ձեռքին: Եթե ես հասակ առած լինեի ուրիշ մի երկրում, ապա չէի կարող անցնել այս ճանապարհը: Չարիքը անողոք է. դրա դեմ հարկավոր է պատվաստվել: Սակայն մենք դահիճների և զոհերի մեջ մեծացանք: Թեպետև մեր ծնողները վախի մեջ էին ապրում, և ամենը չէ, որ մեզ պատմում էին (իսկ ամենից հաճախ ոչինչ էլ չէին ասում), բայց ինքնին մեր կյանքի օդը թունավորված էր այդ ամենով: Չարիքն ամբողջ ժամանակ աչք էր ածում մեր շուրջը:

Քսան տարի առաջ մենք անեծքներով և արցունքներով հրաժեշտ տվեցինք «կարմիր» կայսրությանը: Այսօր արդեն կարող ենք անխռով հայացք նետել ոչ վաղ անցյալի այդ պատմությանը՝ իբրև պատմական փորձառության: Դա կարևոր է, քանզի վեճերը սոցիալիզմի վերաբերյալ առայսօր չեն լռում: Ասպարեզ է եկել մի նոր սերունդ, որն ուրիշ աշխարհայացք ունի, բայց դարձյալ Մարքս և Լենին կարդացող երիտասարդները փոքր թիվ չեն կազմում: Ռուսական քաղաքներում Ստալինին նվիրված թանգարաններ են բացում, հուշարձաններ կանգնեցնում նրա պատվին:

«Կարմիր» կայսրությունը չկա, այնինչ «կարմիր» մարդը դեռ կենդանի է: Շարունակվում է:

Հայրս, որ վերջերս մահացավ, մինչև կյանքի վերջը նվիրյալ կոմունիստ մնաց: Պահել էր իր կուսակցական տոմսը: Ես երբեք չեմ կարող արտաբերել «совок» բառը, քանզի այդ դեպքում ինձ կվիճակվի այդպես անվանել հորս, «հարազատներիս», ծանոթ մարդկանց: Ընկերներիս: Նրանք բոլորն այնտեղից են՝ սոցիալիզմից: Նրանց մեջ շատ իդեալիստներ կան: Ռոմանտիկներ: Այսօր նրանց այլ կերպ են անվանում՝ ստրկության ռոմանտիկներ: Ուտոպիայի ստրուկներ: Ես մտածում եմ, որ նրանք բոլորն էլ կարող էին ուրիշ կյանք ապրել, բայց ապրեցին խորհրդայինը: Ինչո՞ւ: Այդ հարցի պատասխանը ես երկար եմ փնտրել. շրջել եմ դեռևս վերջերս ԽՍՀՄ հորջորջվող երբեմնի հսկայական երկիրը, հազարավոր տեսաժապավեններ արել: Դա սոցիալիզմ էր և պարզապես մեր կյանքը: Փշուր-փշուր, հատ առ հատ ես քաղում էի «ընտանեկան», «ներքին» սոցիալիզմի պատմությունը: Այն, թե ինչպես էր նա ապրում մարդկային հոգում: Ինձ գերում էր ահա այդ փոքրիկ տարածությունը՝ մարդը… մեկ մարդը: Ամեն բան իրականում հենց այնտեղ էլ կատարվում է:

Ինձ միշտ տանջել է այն հանգամանքը, որ ճշմարտությունը չի տեղավորվում մեկ սրտում, մեկ խելքում: Որ այն չափազանց շատ է, բազմազան և շաղ տրված աշխարհով մեկ: Դոստոևսկին մի միտք ունի՝ «մարդկությունն ինքն իր մասին շատ ավելին գիտի, չափազանց շատ, քան հասցրել է ամրագրել գրականության մեջ»: Իսկ ի՞նչ եմ անում ես: Ես հավաքում եմ ապրումների, մտքերի և բառերի առօրեականությունը: Հավաքում եմ իմ ժամանակի կյանքը: Ինձ հետաքրքրում է հոգու պատմությունը: Հոգու կենցաղը: Այն, ինչը մեծ պատմությունը, որպես կանոն, բաց է թողնում և անտեսում: Զբաղվում եմ բաց թողնված, բացակա պատմությամբ: Մեկ անգամ չէ, որ լսել եմ (այս օրն էլ բացառություն չէ), թե դա գրականություն չէ, այլ փաստաթուղթ: Իսկ ի՞նչ ասել է այսօր գրականություն: Ո՞վ կպատասխանի այս հարցին: Մեր կյանքն ավելի է արագացել: Բովանդակությունը կորզում է ձևը: Կոտրում և փոփոխում է այն: Ամեն բան դուրս է յուր սահմաններից. և՛ երաժշտությունը, և՛ գեղանկարչությունը, անգամ բառերն են դուրս թռչում փաստաթղթի սահմաններից: Սահմաններ չկան փաստի և հորինվածքի միջև, մեկը փոխներթափանցվում է մյուսի մեջ: Նույնիսկ ականատեսն անաչառ չէ: Պատմություն պատմելով՝ մարդն արարում է, պայքարում ժամանակի դեմ, ինչպես քանդակագործը՝ մարմարի: Նա դերասան է արարիչ:

Ինձ հետաքրքրում է փոքր մարդը: Փոքր մեծ մարդը, ահա այսպես ես կասեի, քանզի տառապանքները նրան ընդլայնում են, ընդարձակում: Նա ինքն է իմ գրքերում պատմում իր փոքրիկ պատմությունը, իսկ դրա հետ մեկտեղ՝ նաև մեծը: Այն, ինչ կատարվել և տեղի է ունենում մեզ հետ, տակավին իմաստավորված չէ. հարկ է ամբողջն ասել: Մենք երկյուղում ենք դրանից, առայժմ ի վիճակի չենք հաշվի նստելու մեր անցյալի հետ:

Գրեթե այսպես են ինձ մոտ սկսվում խոսակցությունները հերոսներիս հետ: Հարկավ, մարդը խոսում է իր ժամանակից, նա չի կարող խոսել ոչ մի տեղից: Սակայն դժվարին բան է ուղի հարթել դեպի մարդկային հոգին: Այն խցանված, գոցված է դարի նախապաշարումներով, նրա մոլություններով և կեղծիքով: Հեռուստացույցով և թերթերով:

Գիրք եմ գրում պատերազմի մասին… Ինչո՞ւ պատերազմի: Որովհետև մենք պատերազմի մարդիկ ենք: Մենք կա՛մ պատերազմ ենք մղել, կա՛մ պատրաստվել դրան: Եթե ուշադիր զննենք, ապա կտեսնենք, որ մենք պատերազմի կանոններով ենք մտածում: Տանը, փողոցում: Ահա թե ինչու մեզանում այդքան էժան է մարդկային կյանքը: Ամեն բան պատերազմական է:

Մի անգամ ես լսեցի. «Մենք ազատ ենք եղել լոկ պատերազմում: Առաջին գծում»: Տառապանքը մեր գլխավոր կապիտալն է, մեր բնական ռեսուրսը: Ո՛չ նավթը, ո՛չ էլ գազը. տառապա՜նքը: Դա միակ բանն է, որ շարունակ հայթայթում ենք: Անընդմեջ պատասխան եմ փնտրում. ինչո՞ւ մեր տառապանքներն ազատության չեն փոխարկվում: Մի՞թե դրանք նանիր են: Ճշմարիտ էր ասում Չադաևը. «Ռուսաստանը հիշողություն չունեցող երկիր է, համատարած ամնեզիայի մի տարածություն, կուսական գիտակցություն՝ քննադատության և մտորումների համար»:

Խոստովանում եմ՝ ես միանգամից չէ, որ ազատ դարձա: Ես անկեղծ էի իմ հերոսների հետ, և նրանք վստահում էին ինձ: Մեզնից ամեն մեկն իր սեփական ուղին ուներ դեպի ազատությունը: Նախքան Աֆղանստանը ես հավատում էի մարդկային դեմքով սոցիալիզմին: Իսկ այնտեղից վերադարձա բոլոր պատրանքները թոթափած: «Ներիր ինձ, հայրիկ, – ասացի հորս հետ հանդիպման ժամանակ,- դու ինձ դաստիարակել ես կոմունիստական արժեքների հանդեպ հավատով, բայց հերիք է մեկ անգամ տեսնել՝ ինչպես են տակավին նորերս խորհրդային դպրոցականները, որոնց դուք մայրիկի հետ սովորեցնում եք (ծնողներս գյուղական ուսուցիչներ էին), օտար հողում սպանում իրենց անծանոթ մարդկանց, որպեսզի քո բոլոր խոսքերը հօդս ցնդեն: Մենք մարդասպաններ ենք, հայրիկ, հասկանու՞մ ես»: Հայրս լաց եղավ:

Ռուս գրականությունն ուշագրավ է նրանով, որ միայն ինքը կարող է պատմել այն արտառոց փորձի մասին, որի միջով երբեմնի անցել է հսկայական մի երկիր: Ինձ հաճախ են հարցնում՝ ինչո՞ւ եք դուք շարունակ ողբերգականի մասին գրում: Որովհետև մենք այդպես ապրում ենք: Եվ թեպետ հիմա տարբեր երկրներում ենք ապրում, բայց ամենուրեք «կարմիր» մարդն է ապրում: Նրանք գալիս են իրենց նախկին կյանքից, նույն հիշողություններով:

Այժմ ես վստահ չեմ, որ գրել-վերջացրել եմ «կարմիր» մարդու պատմությունը…

Ես երեք տուն ունեմ. իմ բելառուսական հողը՝ հորս հայրենիքը, որտեղ ես ողջ կյանքս եմ ապրել, Ուկրաինան՝ մորս բնօրրանը, որտեղ ծնվել եմ, և ռուսական մեծ մշակույթը, առանց որի ես ինձ չեմ պատկերացնում: Նրանք բոլորն էլ ինձ համար թանկ են: Բայց դժվար է մեր օրերում սիրո մասին խոսել: