Գրքի պատմությունը նման է իր ժողովրդի պատմությանը
«Մշո ճառընտիրը» հայերեն ամենամեծ ձեռագիր մագաղաթն է։ Գրվել և ծաղկվել է 1200-1202թթ. Երզնկայի Ավագ վանքում։ Գրիչը Վարդան Կարնեցին է, ծաղկողը՝ Ստեփանոսը։ Մատյանն ունեցել է 660 թերթ, կշռել է 28 կգ։
«Ճառընտիրը» հափշտակել են այլազգիները, և հետագայում փրկագնվել 4000 արծաթով, որի հանգանակությունը կատարել է գյուղացիությունը։ Մեծ եղեռնի օրերին երկու գեղջուկ հայուհի (նրանց անուններն անհայտ են) «Մշո ճառընտիրը» երկու մասի են բաժանում և հասցնում Արևելյան Հայաստան՝ փրկելով թուրք զավթիչների և ջարդարարների ձեռքերից։

Արևմտյան Հայաստանում անթեղված-մնացած մեր հոգևոր գանձերի ուսումնասիրությունը բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Լուսինե Սահակյանի համար պարզապես գիտական աշխատանքներ չէ, այլ հոգու ճիչ, ցավ ու տառապանք հետևողական բնաջնջման ու ոչնչացման դատապարված մեր ժողովրդի բազմադարյա հոգևոր-մշակութային արժեքների համար: Այստեղ է, որ նույնանում են փորձառու, պրպտուն գիտնականը, իսկական մտավորականն ու ազնիվ հայրենասերը: Եվ ահա քանի տարի նա համառ հետևողականությամբ փորձում է փրկել մեր սրբակնիք բառերն ու հայրենակնիք տեղանունները, այսինքն` մեր ինքնության նշաններն ու վկայությունները:

Օրերս Ռումինիայի մայրաքաղաքում հրատարակվեց ցեղասպանագետ, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Նիկոլայ Հովհաննիսյանի «Հայոց ցեղասպանություն» մենագրությունը, որը ֆրանսերենից ռումիներեն են թարգմանել Թագուհի և Մադելեյն Կարակաշյան քույրերը (Genocidul Armean, Bucuresti, 2012, 112 էջ): Ռումիներենը տասներկուերորդ լեզուն է, որով լույս է տեսնում հեղինակի նշված աշխատությունը: Մինչ այդ մենագրությունը լույս էր տեսել անգլերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, ռուսերեն, թուրքերեն, ճապոներեն, հունգարերեն, հայերեն, արաբերեն, պարսկերեն, իսկ 2011թ. վերջերին` նաև կորեերեն:

Հայոց մեծերի համաստեղության ամենափայլուն աստղերից է Ալեքսանդր Թամանյանը, որին վիճակվեց մի ամբողջ դարաշրջան նշանավորել մեր ազգային ճարտարապետության մեջ։ Հիրավի վիթխարի է նրա անձի և գործի նշանակությունը՝ նա եղավ հայ նոր ճարտարապետության հիմնադիրը, սկզբնավորողը մի դպրոցի, որը հավերժորեն կրելու է իր անունը՝ Թամանյանական։
Ժամանակակիցները՝ հայ, թե օտար, տեսան և գնահատեցին նրան։ Մարտիրոս Սարյանը, որը նաև նրա մեծ հայրենակիցն էր (երկուսն էլ սերում էին Նոր Նախիջևանից), նրան համարում էր «մեր ժամանակի հանճարեղ մարդ»։

Մատաղիսի բարձունքից լսվում էր Թարթառ գետի խշշոցը։ Ներքևում ադրբեջանաբնակ գյուղն էր, որտեղից ամեն առավոտ կովերի նախիրն ու ոչխարների հոտերը քշում էին դեպի սարերը։ Կովերը՝ դունչները քամուն, գտնում էին Թալիշ գյուղ բերող ծանոթ արահետներն ու բարձրանում դեպի Թալիշի դիրքերը, դեպի գյուղ։ Նախրապանները զսպում էին «սահմանազանցներին»։

Մաղավուզի կուսական անտառներում աշնան քամին ամբողջ ուժով տարուբերում էր ճյուղերը, ծափ էր տալիս տերևներով։ Զարմանալի էր ու գերող, որ անգամ այդ ծափծափոցի հետ լսվում էր թռչունների ծլվլոցը։ Գեղեցիկ էր անտառը հատկապես վաղ առավոտյան. մեկ էլ ծառերի արանքից դուրս կգար սիրամարգն ու փքվելով՝ գույնզգույն փետուրները կլվանար արևի շողերով։ Եղնիկն էլ խոտը բերանին, իր անմեղ հայացքով նայում էր քեզ։ Ուզում ես սիրել, գուրգուրել, փաղաքշել ու անվերջ քայլել, քայլել անտառում։ Սակայն կրակոցներից եղնիկը սարսափահար փախչում է, սիրամարգը՝ ճչում ու թաքնվում անտառի խորքերում։ Անտառը լցվում է կրակոցներով, երազը՝ չքանում։ Պատերազմ է։

Բանակը նոր էր ստեղծվել։ Ղազար Ղազարյանին վստահել էին գումարտակի հրամանատարությունը։ Պատերազմում ընկերներ կորցրած ազատամարտիկը գուրգուրանքով ու հայրական հոգատարությամբ էր վերաբերվում ամեն մի զինվորի։ Սկիզբը դժվար էր, չկային առաջին անհրաժեշտության պարագաներ, սնունդն այն չէր։ Երբ հրամանատարը տնից բարձրանում էր դիրք, զինվորներն արդեն գիտեին, որ նրա ուսապարկում օճառ է, աման-չաման, տարբեր պահածոներ։ Եվ նրանք ուրախությամբ իջեցնում էին ուսապարկը հրամանատարի ուսից։