Հոգևոր-մշակութային
Հայաստա՛ն աշխարհ, դու քարե ամրոց,
Գիտելիքների ու մշակույթի դու անմար հնոց,
Շուրջդ ազգեր են օտարալեզու եւ ոչ հուսալի,
Սակայն դու ունես Հայկական բանակ խրոխտ, պանծալի։
– Սպասի՛ր, տղա՛ս, – որքան հնարավոր է մեղմ արտասանեց նա` մոտենալով Արտավազդին ու գրկելով նրա ուսերը, – մեր միջև չի եղել այնպիսի բան, ինչը կարող էր խռովել իմ խիղճն ու փոխել քո հանդեպ վերաբերմունքը:
Իշխանի խոսքերում Արտավազդի հանդեպ ունեցած ամբողջ սերն ու կուտակված հայրական կարոտն էր: Նա խորը ցավ էր զգում այն գիտակցությունից, որ անհանգիստ, անհաղթահարելի և անհնազանդ մտքերն ալեկոծում են իր տանջված ու ջլատված գիտակցությունը, և ասես ներշնչել էր իրեն այն բառերը, որոնք պետք է ցրեին վերջին օրերին կուտակված կասկածներն ու տագնապները:
Դո՛ւ, մարդ արարած, իմացած եղիր,
Լոկ դա չէ միայն աշխարհիս բանը,
Որ յաթաղանով պատմություն կերտեն,
Ու բռնի ուժով արդյունքի հասնեն:
Երբ իբր լուսավոր այս դարի վերջում,
Մեզ դրկից դարձած քոչվորի որջում,
Նորից եղեռնվեց թե՛ մանուկ, թե՛ ծեր,
Ազգը պետք էր, որ հեռուն մտածեր…
Հայ ընտանիքներին բռնությամբ տեղահանել էին ադրբեջանական տարբեր բնակավայրերից։ Կենտրոնական հեռուստատեսությամբ ադրբեջանցիների հարևանասիրությունն ու մարդասիրությունն էր գովերգում հայուհու անուն-ազգանունով մի կին, որն ամուսնացել էր ադրբեջանցու հետ։ Այսպես է պատմում ազատամարտիկը այդ կնոջ հետագա ճակատագրի մասին։
Նորին մեծության Դորսահաբադի կայազորի զինվորների կյանքն անցնում էր միապաղաղ ու ձանձրալի։ Այդ շրջանը գտնվում էր անծայրածիր հնդկական մայրցամաքի սահմանին, Նորդ-Օստի ամենադժոխային մասում։ Այն պարզապես մարգագետնի նմանվող մի կանաչ ճահճուտ էր։ Նման տարածքը, որ Եվրոպայում ծով կհամարվեր, այստեղ ընդամենը թողնում էր ջրափոսի տպավորություն։
Հետապնդելով խուճապահար աճապարանքով նահանջող պարսիկներին` Ալեքսանդր Մակեդոնացու զորքերը ներխուժեցին Հայաստան: Նրա առաջապահ ջոկատները Մեղրաձոր էին հասել:
«Արդեն շատ մոտ են Բերդին»,- տագնապով մտածեց իշխանը: Այդ ժամանակ ամրոցը պաշտպանելու պատրաստակամությամբ, չընդհատվող հոսքով գալիս էին մոտիկ գյուղերի բնակիչները, սակայն եղած ուժերն ու զինամթերքն ակնհայտորեն բավարար չէին: Հազար ու մի կարևոր, անհետաձգելի կարգադրություններ ուներ անելու իշխանը, սակայն վախն Արտավազդի կյանքի համար կաշկանդում էր նրա կամքը և իշխում բոլոր մտքերին ու զգացմունքներին: Ջղաձգորեն քննելով իրադրությունը` նա փնտրում, բայց չէր գտնում ելքը:
