«Մարտիկ» թերթի առաջին համարում մի փոքրիկ հոդված տպագրվեց «Մեր հերոսները» վերնագրով։ Այդ թերթը ուղարկեցի մորս՝ երկտողով «Էս էջը կարդա» և ընդգծեցի իմ անուն ազգանունը…
Շահումյանի հանձնումից հետո թշնամին շատ արագ հասել և ընդհուպ մոտեցել էր Ստեփանակերտին։ Պահը օրհասական էր։ Այն աստիճանի խուճապ էր, որ անգամ դիրքերի մարտիկներն էին երկմտում՝ արժե՞ր մնալ ու կռվել, երբ թիկունքը դատարկվում է։ Ամեն մեկը մտածում էր իրերը հավաքելու և ժամ առաջ Արցախից դուրս գալու մասին։ Մահվան ուրվականը թևածում էր Արցախ աշխարհում։

Հայաստանի ազգային հերոսներից շատերին, ովքեր հանուն հայրենիքի մարտնչել էին Սարդարապատում, Բաշ Ապարանում, Ղարաքիլիսայում, կա՛մ ոչնչացրին, կա՛մ մոռացության տվեցին: Նրանցից ոմանց քշեցին Ռուսաստան և գնդակահարեցին: Կորպուսի հրամանատար գեներալ-լեյտենանտ Թովմաս Հովհաննեսի Նազարբեկյանը աքսորվեց Կազան և այնուհետև տեղափոխվեց Թիֆլիս, ուր և կնքեց իր մահկանացուն 1931-ին: Առաջին հրաձգային դիվիզիայի գեներալ Ա. Պ. Բեյ-Մամիկոնյանը ձերբակալվեց և գնդակահարվեց 1921-ին:

Կախարդներին դաժանորեն հալածում էր նաև Պետրոս Առաջինը: Սակայն ոչ բոլորին: Թագավորի սիրելի և բաժակակից, աստղագուշակության ու մոգության վերաբերյալ աշխատությունների հեղինակ Յակով Բրյուսին բոլորը կախարդ էին համարում: Նրա մասին ասում էին, թե կարողանում է օրերի ճշգրտությամբ կանխագուշակել ապագան, թռչել օդում, անկենդանից կենդանի ստեղծել և ծերունիներին վերադարձնել երիտասարդությունը: Բրյուսի զարմիկ Թոմաս Մակլարենը` տհասի մեկը, որը հարազատների կողմից ուղարկվել էր օտարության, որպեսզի քեռին նրան Ռուսաստանում ինչ-որ գործի տեղավորի, մորը նամակ է ուղարկում, որը հարյուր տարի անց հրապարակվում է «Թագավորական պատմական ամսագրում»:

1942թ. օգոստոսին ֆաշիստական զորքերը, գրավելով Ստավրոպոլը, Կիսլովոդսկը, ապա Կաբարդինա Բալկարիան, շարժվեցին դեպի Կովկասյան լեռնաշղթայի Մարուխ, Գլուխորի, Ազաու և Չիպեր Ազաու լեռնանցքները, և քանի որ այդ տարածքներում խորհրդային զորքերն իրենց ուժերը չէին կենտրոնացրել, գերմանացիները առանց դիմադրության հայտնվեցին դժվարամատչելի լեռնանցքներում, որոնց մասին մինչ այդ էլ քաջատեղյակ էին, քանի որ 30-ական թվականներին գերմանացի ալպինիստները հարյուրավոր վերելքներ էին կատարել Կովկասում և ոչ միայն ծանոթ էին ցանկացած գագաթի ու լեռնանցքի, այլև կազմել էին տեղագրական ստույգ քարտեզներ, որոնք արդեն օգտագործում էին պատերազմական գործողությունների ընթացքում։

Նոյեմբերի 5-ին Ստեփանակերտում տարածվեց «Ղարաբաղի ազատագրության մարտիկների» թռուցիկը. «Մենք մեր զենքը վայր չենք դնի, քանի դեռ գերությունից չեն ազատագրվել Հադրութը, Բերդաձորը, Շահումյանը, քանի դեռ հայրենի օջախներ չեն վերադարձել բռնի տեղահանվածները, քանի դեռ մեր հողը շարունակում է հեծել ասկյարի կրունկի տակ»:

Նախքան հայկական հետախուզության առավել խոշոր գաղտնի գործողությունների վերլուծությանն անցնելը` հատուկ ուշադրություն է պետք դարձնել նրա առջև դրված հիմնական խնդիրներին, որոնք էին` մինչև ապստամբության սկիզբը ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ հայկական գաղթօջախներում կանխապես զորակոչել հայ երիտասարդության ընտիր ներկայացուցիչներից մոտավորապես 2000 մարդ, արտասահմանում կազմակերպել նրանց ռազմական ուսուցումը, զինել նորագույն հրազենով և ճիշտ պահին տեղափոխել Հայաստան։

Ցեղասպանության ոճիրը, որպես մարդկության դեմ իրականացված ոճիր, վաղեմության ժամկետ չունի, եւ Թուրքիայի Հանրապետությունը` որպես Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ, պատասխանատու է հայերի նկատմամբ իրականացված հանցագործության համար եւ պատասխանատու է լինելու այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի ընդունել ու դատապարտել հանցագործությունը եւ չի կատարել քայլեր, որոնք կհաստատեն, թե Հայոց ցեղասպանության հետեւանքները լիովին վերացված են, այդ թվում` քանի դեռ չի վերադարձրել ցեղասպանության ճանապարհով բռնազավթված հայկական տարածքները: