ԳՐՈՂԸ՝ ԶԻՆՎՈՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԶԳԵՍՏՈՎ

Իսկական մտավորականը միշտ իր ժողովրդի հետ է, եւ հատկապես՝ երբ պատերազմ է, եւ նույն այդ ժողովուրդն ապրում է դժվարին, ծանր օրեր։ Այդպես եղավ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ՝ բազմաթիվ հայ մտավորականներ անդուլ աշխատանք ծավալեցին թիկունքում, մեկնեցին ռազմաճակատ՝ ոգեւորելու մարտիկներին, շատերը կռվեցին եւ ընկան քաջի մահով։

Հայրենական մեծ պատերազմում հայրենասեր գրողի իր առաքելությունը կատարեց անվանի արձակագիր, մայոր Հմայակ Սիրասը։

Պատերազմի հենց առաջին օրերին սրությամբ զգացվեց զինվորական մամուլը նոր աշխատակիցներով համալրելու կարիքը, եւ Անդրկովկասի զինվորական օկրուգից պահանջվեցին գրողներ՝ որպես սեփական թղթակիցներ աշխատակցելու օկրուգի այդ ժամանակվա պաշտոնական խոսափող «Բոյեց ՌԿԿԱ» (հայերեն հապավումը՝ «Բանվորագյուղացիական կարմիր բանակի մարտիկ») թերթին։ Եվ Հմայակ Սիրասը, որն արդեն ճանաչված անուն էր ե՛ւ գրականության մեջ, ե՛ւ մամուլում, խնդրեց իրեն ուղարկել հենց այդ թերթի խմբագրություն։ Նրան ընդունեցին աշխատանքի, եւ ամենօրյա շփումը զորամասերի հետ հնարավորություն ընձեռեց խորանալու ռազմական գործի առանձնահատկությունների մեջ, ավելի մոտիկից ճանաչելու զինվորին։

Բանակին պետք էին քաղաշխատողներ՝ քարոզչական եւ բացատրական աշխատանք ծավալելու զինվորների շրջանում, բարձրացնելու նրանց հայրենասիրական ոգին։ 1942-ին Բաշկիրիայի Բելեբեյ քաղաքում գործում էր բանակի ռազմաքաղաքական ակադեմիան, որտեղ էլ սովորելու ուղարկվեց Սիրասը։ Խաղաղ ժամանակներում այնտեղ սովորելը երեք տարով էր, սակայն պատերազմն ստիպեց եռամյա դասընթացը «ավարտել» երեք ամսում, որից հետո Սիրասը ուղարկվեց Մոսկվա, ինչն էլ առիթ եղավ հանդիպելու «Պրավդա» թերթի խմբագրական կոլեգիայի անդամ Եմելյան Յարոսլավսկու հետ, որն անցել էր զինվորական պատասխանատու աշխատանքի։ Եվ հենց նրա երաշխավորությամբ Սիրասն աշխատանքի անցավ բանակի գլխավոր քաղաքական վարչությունում։ Նրանք հին ծանոթներ էին. պատերազմից անմիջապես առաջ` 1941թ. մայիսի 10-20-ը, Մոսկվայում կայացել էր հայ գրականության եւ արվեստի տասնօրյակ, որի շրջանակներում Յարոսլավսկին ընդունել էր մի խումբ գրողների, որոնց մեջ էր եղել Սիրասը՝ Հայաստանի գրողների միության քարտուղարը։

Սիրասի նոր պաշտոնը պատասխանատու էր՝ բանակի գլխավոր քաղաքական վարչության հայկական հրատարակությունների խմբագիր-թարգմանիչ։ Նշանակման հրամանը 1942թ. դեկտեմբերի 22-ին ստորագրել էր անձամբ պաշտպանության ժողկոմի տեղակալ գեներալ-լեյտենանտ Ա. Շչերբակովը, իհարկե՝ համապատասխան փորձաշրջանի ավարտից հետո։

Աշխատանքը բարդ էր եւ լայնածավալ՝ հարկավոր էր հայերեն թարգմանել գերագույն գլխավոր հրամանատարության բոլոր հրամանները, ռազմագիտական բնույթի շատ հրահանգներ, հոգ տանել դրանք տպագրելու, բազմացնելու եւ ժամանակին հայ մարտիկներին հասցնելու մասին, որտեղ էլ նրանք գտնվեին՝ հայկական զորամասո՞ւմ, թե՞ մեկ այլ, մյուս ազգերի ներկայացուցիչների հետ։ Այդպիսին էր հրահանգը՝ բոլոր հայ մարտիկները, անկախ գտնվելու վայրից, պետք է ստանային Գլխվարչության հրատարակությունները մայրենի լեզվով։ Շուտով սկսեց ռուսերեն կանոնավոր լույս տեսնել «Կարմիր բանակի ագիտատորի բլոկնոտը», որի գլխավոր խմբագիրը գնդապետ Ն. Բրիչկովն էր, հայերեն հրատարակության խմբագիր-թարգմանիչը՝ Հ. Սիրասը, որը նյութեր պատրաստելու համար բազմիցս եղավ ռազմաճակատում, հանդիպեց զինվորների ու հրամանատարների հետ։ «Բլոկնոտն» ապրում էր լարված կյանքով։ Պատերազմի ժամանակ ազգային լեզուներով հրատարակությունների իրականացումը պետական քաղաքականություն էր, որի կարեւորության մասին համամիութենական մամուլում խոսեց ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ Մ. Կալինինը։ Նա գրում էր. «Սկզբնական շրջանում ոչ ռուս մարտիկների ռուսերեն իմացությունը, իհարկե, բավական սահմանափակ կլինի, եւ, այնուամենայնիվ, նրանք կմտածեն մայրենի լեզվով։ Ահա թե ինչու, եթե դուք կամենում եք ռազմիկին որեւէ բան հայտնել այնպես, որ դա նրան հուզի, ապա պետք է խոսեք նրա հետ իր մայրենի լեզվով, եւ ձեր ունկնդիրն ավելի լավ կզգա այն ամենը, ինչ դուք կասեք նրան։ Մայրենի լեզուն կհասնի նրանց սրտին եւ նրանց կփոխանցի ձեր մտքի բոլոր նրբությունները… Ուսումնասիրեք ռուսաց լեզուն, սակայն մայրենի լեզվով ուղի հարթեք դեպի ռազմիկի սիրտը…»։

Պետական այս քաղաքականությունն իր հերթին ուղի հարթեց գրականության մեջ եւ արվեստում այնպիսի թեմաների արծարծման համար, որոնք պատերազմից առաջ համարվում էին ազգայնամոլական եւ քարկոծվում էին։ Եվ ծնվեցին այնպիսի վառ հայրենասիրական գործեր, ինչպիսիք էին Ն. Զարյանի «Ձայն հայրենական» պոեմը, Դ. Դեմիրճյանի «Վարդանանք» պատմավեպը, որոնք հրատարակվելուց անմիջապես հետո զինամթերքի պես ուղարկվեցին ռազմաճակատ։ Պատերազմի ժամանակ ծնվեց Հ. Բեկնազարյանի «Դավիթ Բեկ» կինոնկարը, որը ցուցադրվեց լայնորեն։ Նպատակը մեկն էր՝ անցյալի հերոսական էջերի գեղարվեստական վերհանմամբ խորհրդային մարդկանց մեջ բորբոքել հայրենասիրության կրակը, ազգասիրական ոգին, որը նրանց մղելու էր հերոսության, խիզախ արարքների։ Սիրասն իր հուշերում պատմում է այսպիսի մի դրվագի մասին. տպագրվում է «Բլոկնոտը», սակայն, ի հիասթափություն խմբագիր Ն. Բրիչկովի, դրա հայերեն տարբերակում ոչ մի հոդված չկա հայերի հերոսական անցյալի մասին։ Սիրասը, որպես խմբագիր-թարգմանիչ, այդ բացը լրացնելու շտապ հանձնարարություն է տալիս Մոսկվայում բնակվող պրոֆ. Արշալույս Արշարունուն. «Մարտական առաջադրանք՝ առավոտյան ժամը 10-ին պետք է ներկայացնես հոդված Հայկի եւ Բելի ճակատամարտի մասին»։ Դա գիշերվա ժամը 12-ին էր, եւ առավոտյան ժամը 10-ին հոդվածն արդեն պատրաստ էր տպագրության։ Խմբագիր Բրիչկովը շատ գոհ մնաց։

Այսպիսին էին ժամանակները, եւ Սիրասը «Բլոկնոտին» աշխատակցելու հրավիրեց հայ անվանի մտավորականների՝ գրականագետներ Սաքո Սուքիասյանին, Հովսեփ Կուսիկյանին եւ ուրիշների։ Նաեւ անվանի զինվորականների՝ Հովհ. Բաղրամյանին (հետագայում՝ Խորհրդային Միության մարշալ), Անդրանիկ Ղազարյանին (հետագայում՝ գեներալ-մայոր) եւ այլոց։ «Բլոկնոտի» էջերում հոդվածներ հրապարակվեցին անուն հանած հայորդիների՝ Նելսոն Ստեփանյանի, Հունան Ավետիսյանի, Սերգեյ Բուռնազյանի, Հարություն Խախամյանի եւ շատ շատերի մասին՝ նրանց վարակիչ օրինակով ոգեւորելու հայ մարտիկներին։ Այդպիսի նյութերի հայթայթումը մեծ ջանքեր էր պահանջում խմբագիր-թարգմանչից, բացի այդ՝ նրա պարտականությունների մեջ էր մտնում թռուցիկների տպագրությունը, որոնք կազմում կամ թարգմանում էր ինքը։ Դրանք լայնորեն տարածվում էին ռազմաճակատում՝ հասնելով հայ մարտիկներին։ «Ես հոգեպես ուրախ էի,- հետագայում գրում է Սիրասն իր հուշերում,- որ լայն հնարավորություն էր ստեղծված մայրենի լեզվով սրտալի խոսել հայ ռազմիկների հետ, որոնք իրենց անձնուրաց պայքարով բարձր էին պահում հայ ժողովրդի պատիվը»։

Ծանր օրեր էին, եւ Սիրասն անձնական մեծ վիշտ ապրեց՝ լուր ստացավ, որ մարտի դաշտում հերոսաբար զոհվել է եղբայրը՝ Գառնիկ Ոսկանյանը։ Հետո լուր ստացավ, որ ծանր վիրավորվել է մյուս եղբայրը՝ Վաղարշակ Ոսկանյանը, որը վեց ամիս բուժվելուց հետո միայն վերադարձավ ռազմաճակատ։ Սիրասը տոկաց, դիմացավ, եւ նրան հոգեպես ամուր պահեց հայ մտավորականի, գրողի իր առաքելությունը։ Պատերազմում ծնվեց նրա «Հայր ու որդի» վիպակը, որը հրատարակվեց 1946-ին։ Պատերազմի մեծ փորձության գեղարվեստական վերապրումն էր նրա «Արարատ» ստվարածավալ վեպը (1950թ.), որն արժանացավ Հովհ. Բաղրամյանի բարձր գնահատականին, մտավ միութենական ասպարեզ։ Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար Սիրասն արժանացավ շքանշանների, բայց իր ամենամեծ պարգեւը համարեց իր ժողովրդի գնահատականը՝ մենք ունեցանք գրող Հմայակ Սիրաս, որ ծանր, դժվարին փորձության տարիներին զինվորական համազգեստ հագավ եւ կոչվեց մայոր Հմայակ Սիրաս։

Ն. ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ