Աքրամ Այլիսլին արժանի է, որ յուրաքանչյուր հայ իմանա նրա անունը: Ադրբեջանի ժողովրդական գրող, սցենարիստ և թատերագիր, Հեյդար Ալիևից «Փառքի շքանշան» ստացած վաստակաշատ մտավորական, որը կյանքի մայրամուտին` 75 տարեկանում, խիզախեց ճշմարտությունն ասելու հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների մասին:

Այլիսլին բազմաթիվ հոդվածների, պատմվածքների, սցենարների եւ վեպերի հեղինակ է, 2005թ. ընտրվել է Ադրբեջանի խորհրդարանի պատգամավոր: Գրական ասպարեզ է մուտք գործել 1959թ. հրատարակած բանաստեղծությունների գրքույկով: Բազմաթիվ ստեղծագործությունների հեղինակը ադրբեջաներեն է թարգմանել Գաբրիել Գ.Մարկեսի, Ի.Տուրգենեւի, Չինգիզ Այթմատովի եւ այլոց ստեղծագործությունները: Նրա հեղինակած սցենարներով ներկայացումներ են բեմադրվել նախկին խորհրդային բազմաթիվ քաղաքներում, այդ թվում` Երեւանում:

Ռուսական «Дружба народов» հանրահայտ ամսագրի 2012թ. դեկտեմբերի համարում տպագրվել է Ա.Այլիսլիի «Քարե երազներ» վեպը: Այն ավարտվել է 2007թ., սակայն միայն այսօր է հրատարակվել ռուսերեն: Վեպում հեղինակը պատմում է 1919թ. Նախիջեւանի մոտ գտնվող հայաբնակ Ագուլիսի բնակչության կոտորածի մասին, որն իրականացրել են թուրքերը եւ ադրբեջանցիները: Գրողն անդրադառնում է նաև Սումգայիթում եւ Բաքվում տեղի ունեցած հայկական ջարդերին: Վեպի թեման երկու ադրբեջանցի տղամարդկանց պատմությունն է, որոնք փորձում են բռնարարքներից պաշտպանել իրենց հայ հարեւաններին:

Իր հարցազրույցներից մեկում Ա.Այլիսլին հայտարարել է.

«Ագուլիսում 1919թ. իրականում կոտորած է եղել: Դա պատմություն է, փաստ է: Ագուլիսի ցանկացած տարեց բնակիչ դա կարող է հաստատել, քանի որ տեսել է իր սեփական աչքերով: Դա տեսել են իմ քեռին, մայրս, տատս: Ինչ վերաբերում է վերջերս լույս տեսած գրքի տարբերակին, ապա դա իմ բողոքն է ներկայիս քաղաքականության դեմ: Դա ուղղված չէ ադրբեջանական ժողովրդի դեմ: Վաղը մենք պետք է հաշտվենք հայերի հետ: Սումգայիթյան իրադարձությունների հետ կապված` մենք պետք է տղամարդավարի խոսենք անարդարության յուրաքանչյուր փաստի մասին եւ իրերն անվանենք իրենց իսկական անուններով: Վեպը գրելու նպատակս եղել է ապաշխարությունը մեր արարքների համար: Ապաշխարանքը վեհացնում է»:

Համաձայնեք, ադրբեջանցու, թեկուզև մտավորականի շուրթերից ապաշխարության մասին լսելը, մեղմ ասած, անսովոր է: Հայտնի է նաև, որ ապաշխարության արժեքը կարող է գնահատել միայն զղջում ապրած մեղավորը: Իսկ նրան, ով չի զղջում իր արածի համար, ապաշխարության մասին խոսակցությունները միայն կատաղեցնում են, ինչը և կատարվեց Ա.Այլիսլիի պարագայում:

«Քարե երազներ» վեպի պատճառով Ադրբեջանի նախագահ Ի.Ալիևը հատուկ հրամանագրով վաստակաշատ գրողին զրկեց ժողովրդական գրողի կոչումից և նախագահի կողմից տրվող անհատական կենսաթոշակից: Նրա` գնդապետի կոչում ունեցող որդուն հեռացրին աշխատանքից (ծառայում էր մաքսային վարչությունում): Կնոջը հեռացրին գրադարանի տնօրենի պաշտոնից: Ձեռքից վերցրին ամառանոցը: Հրապարակավ այրեցին գրքերը: Դպրոցների տնօրեններին հրահանգեցին գրողին ներկայացնել որպես ազգի դավաճանի: Գազազած ամբոխին քսի տվեցին նրա տան վրա` «Դավաճան», «Ինչո՞ւ ես ծախվել հայերին», «Ռամիլ Սաֆարով, վերցրու կացինդ և արի» կոչերով: Քաղաքական գործիչներից մի թափթփուկ 10 հազար մանաթ պարգև խոստացավ նրան, ով… կկտրի Այլիսլիի ականջը: Այսօր գրողին սպառնում է ադրբեջանցի ջարդարարների ինքնադատաստանը…

Ա.Այլիսլին խոստովանել է, որ այսպիսի արձագանքի չէր սպասում: Զարմանալի է նրա զարմանքը. մի՞թե ադրբեջանցի մտավորականը չի ճանաչում իր ժողովրդին, առավել ևս` իշխանությանը: Քնած հային կացնահարողին հերոսացնող նախագահն ու ժողովուրդը մի՞թե չէին գազազի ապաշխարության կոչից: Այլիսլին նմանվեց իր մարգարիտները խոզերի առաջ գցողին:

Իհարկե, հատուկենտ ադրբեջանցիներ կանգնեցին գրողի կողքին: Այդպիսի հատուկենտ մարդիկ միշտ էլ եղել են ինչպես ադրբեջանցիների, այնպես էլ թուրքերի մեջ: Մենք սա չպետք է մոռանանք: Սակայն ընդհանուր առմամբ չենք կարող չարձանագրել հետևյալը. Աքրամ Այլիսլիի դեմ սկիզբ առած հետապնդումներն ու հալածանքը ապացուցում են, որ հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդների բարեկամության գաղափարն ընդամենը ուտոպիա է` Ադրբեջանում ֆաշիզմի և ռասիզմի պետական բացահայտ քարոզչության պատճառով:

Թերևս, մարդ մնացած հատուկենտ ադրբեջանցիներից լրագրող Լալա Իսմայիլզադեն գրում է. «Այս վիճակից դուրս գալու համար փորձենք հասկանալ, թե ինչու, չնայած մեր տնտեսական հզորությանը, աշխարհը մեզ չի հարգում: Ինչո՞ւ են այսօր ադրբեջանցիներին ճանաչում որպես քարե դարի մարդու, այս մասին երբևէ մտածե՞լ եք: Սերունդը, որի միջոցով համաշխարհային մշակույթը մեզ ճանաչում է, հետզհետե վերանում է, այն մշտապես չի ապրելու: Իսկ նրանց փոխարեն աշխարհ է գալիս ռաբիս երաժշտությամբ, կացնով, կարտոֆիլ-սոխի առևտրով ճանաչվող սերունդ: Ի՞նչ պետք է անենք: Սերտորեն միավորվելով կացնի շուրջ` վերացնենք մեր հուշարձանները, թե՞ հարգանքով մոտենալով խոսքի ազատությանը, փորձենք ներկայացնել մեզ որպես քաղաքակիրթ հասարակություն»:

«Քաղաքակիրթ հասարակության» մասին հիշատակումն անգամ վկայում է, որ Լալան նույնպես լավ չի ճանաչում իր ժողովրդին:

Ա.ՅԱԼԱՆՈՒԶՅԱՆ