«ԳԱՐԱՀԻՍԱՐՈՒ ՀՈՒՍՈ ԱՍՏՂ ԱՆԴՐԱՆԻԿ…»

Փետրվարի 25-ը Անդրանիկ Օզանյանի ծննդյան օրն է: Այս տարի լրանում է մեծ Զորավարի ծննդյան 147-ամյակը: Այս հիշարժան օրվա առթիվ որոշեցինք անդրադառնալ ոչ թե նրա հերոսական ուղուն եւ թվարկել նրա սխրագործությունները, այլ ընթերցողին պատմել Զորավարի ծննդավայր Շապին Գարահիսար քաղաքի մասին եւ ներկայացնել նրա Օզանյան ազգանվան մեկնաբանությունը:

Շապին Գարահիսարը հինավուրց բերդաքաղաք է: Այն մտնում է Փոքր Հայքի Նիկոպոլիս գավառի մեջ: Բերդապարիսպը ձգվում էր մոտ երկու կիլոմետր շրջագծով, միջին բարձրությունը հասնում էր հինգ մետրի: Ամրացված էր յոթանասուն աշտարակով և հարյուր պատվարով: Բերդն ուներ երեք երկաթակուռ դարպաս, բազմաթիվ ջրամբարներ, հացահատիկի ամբարներ: Այն կառուցված է չորս կողմից խոր ձորերով կտրտված լեռնապարի գագաթին: Դեպի լեռները գնացող շառավիղները վերևում տեղ-տեղ կտրատվում են բնական սանդղակներով: Անդնդախոր ձորերի վրա կախված գահավեժ զառիթափները անմատչելի են դարձնում բերդը:

Այստեղով է անցնում Գայլ գետի արագահոս Կերնավուս վտակը: Եվ հենց Կերնավուսի անունով էլ կոչվել է այդ գավառը. Կերնավուսը Գարահիսարն է: Կերնավուսը հիշվում է հին հունական աղբյուրներում: Թուրքական տիրապետությունից հետո (1475թ.) Սևաբերդի հին անունը թարգմանաբար դրվում է Շապին Գարահիսար:

17-րդ դարից ևս կան վկայություններ, որ այս քաղաքում եղել է 750 խանութ, բազմաթիվ արհեստանոցներ, բաղնիքներ, մոտ ինը թաղ: Հիշվում է, որ քաղաքի առաջին տերը (1475թ.), եղել է Հայկազյան իշխան Կիամելերը: 1600-ական թվականներին քաղաքում ապրել է 1700 հայ ընտանիք, իսկ 1915թ.` 2000:

Գավառում դեռ մինչև 1915-18 թվականները շեն էին Վերին և Ներքին Ածպտեր, Ակշահըր, Արգավուս, Անդրնաս, Բուրգ, Թամարզան, Կուրթանոց հայկական գյուղերը: 1915թ, Շապին Գարահիսարի գավառում հայ ընտանիքները 25000 էին, դրանց մեծ մասը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին: Շապին Գարահիսարը այն հերոսական բնակավայրերից մեկն է, ուր 1915թ. տեղի ունեցան ինքնապաշտպանական մարտեր:

Գավառում հին ժամանակներից հիշվում է Օզան գյուղը, որը գտնվելիս է եղել Գարահիսարի հարավարևելյան գոտում, Գայլ և Պոտո գետերի միջև` ուղղակի կպած լեռնալանջին:

1700-ական թվականներից, թուրքերի հալածանքներից խուսափելով, Գարահիսարում է հաստատվում Օզանից գաղթած հիսուն ընտանիք: Դրանցից շատերը, հավերժացնելով գյուղի անունը, գրվում են Օզանյան ազգանունով:

Այստեղից էլ` Անդրանիկ Օզանյան: Շատերի ականջին խորթ հնչող Օզանյան ազգանունը թվացել է անբացատրելի ու օտարամուտ, մինչդեռ այն, ամենայն հավանականությամբ, կապվում է հայրենի ոզն բառի հետ, որ ոզնուց բացի ուրիշ այլ իմաստ չունի: Կարինի, Սեբաստիայի, Մշո, Ալաշկերտի և արևմտյան խմբակցության բարբառներում բառասկզբի ո-ն հնչյունափոխվում է օ-ի: Ուրեմն ոզն բառը դարձել է Օզն, որը և եղել է տվյալ գյուղի անունը: Օզան սեռական ձևն է, որը վերաիմաստավորվելով դարձել է ոզնիների վայր, այլ կերպ Ոզնուտ, Օզան:

Այսպիսով, եթե վերականգնենք այդ ազգանունը, կունենանք ` Ոզնյան, Ոզնանյան, Ոզանյան: Բայց մեզ է հասել նրա զուտ բարբառային ձևը` Օզանյան:

Այսպես, ուրեմն՝ Օզանյանները տոհմիկ հայեր են և բնակվել են Շապին Գարահիսարում: Եվ մեկուկես դար անց այդ ազնվական գերդաստանի ուշ շրջանի նահապետ Թորոսի տանը 1865 թվականի փետրվարի 25-ին ծնվում է մի արու զավակ, որին հայրը տալիս է Անդրանիկ անունը: Մայրը` Մարիամը, հարևան Աներդի գյուղից էր, բարի ու խելացի մի կին, որին հարգում էր ողջ թաղը:

Դեռ նոր էր լրացել Անդրանիկի մեկ տարին, մեռնում է մայրը: Մեծ քույրը` Նազելին, փոխարինում է մորը և սիրով փայփայում փոքրիկ եղբորը:

Հայրը` Թորոսը, հյուսն էր և ուներ բարի համբավ: Երբ Անդրանիկն արդեն մեծացել էր, դասերից հետո գնում էր հոր արհեստանոց և օգնում նրան: Այստեղ էլ նա հմտանում է փայտի մշակության արհեստի մեջ և հոր փոխարեն հաճախ ինքն է կանգնում հյուսնի սեղանի մոտ: Վերանորոգում էր հրացանների խզակոթեր, պատրաստում անիվներ, լուծ ու արոր, սայլի առեղ և այլ աշխատանքային գործիքներ:

Անդրանիկը ամուսնանում է 17 տարեկան հասակում: Մի տարի անց կինը վախճանվում է ծննդաբերության պահին: Մի երկու շաբաթ անց մահանում է նաև նորածին որդին: Անդրանիկը օրերով տուն չէր գալիս, նույնիսկ գիշերները գնում էր գերեզմանոց ու, գլուխն առած ձեռքերի մեջ, ժամերով մնում էր այնտեղ: Դեռ երիտասարդ, բայց արդեն երկու ծանր կորուստ ուներ ու դառնացած էր նրա հոգին աշխարհի վրա: Սրան ավելացրած թուրքական իշխանության տակ ամեն օր հարստահարվող հարազատ ժողովրդի ցավը…

1885թ. Շապին Գարահիսարում ժողովուրդը վճռում է կազմակերպել պաշտպանական խմբեր, որոնք բոլոր դեպքերում պետք է պատրաստ լինեին և դիմագրավեին հանկարծակի հարձակումներին: Այս պահանջը սրվեց հատկապես այն բանից հետո, երբ քաղաքի մեծ ճանապարհների եզրերին թուրքական զորանոցներ կառուցվեցին և ամրացվեցին ասկյարների հոծ խմբերով:

Անդրանիկը քուն ու դադար չուներ: Նա առաջիններից մեկն էր, որ ոչ միայն ողջունեց ինքնապաշտպանական համընդհանուր շարժումը, այլև ինքը դարձավ ամենաեռանդուն կազմակերպիչներից մեկը: Շուտով նա նետվում է ազգային-ազատագրական պայքարի բոցերի մեջ, դառնում փառաբանված ֆիդայի ու զորավար: Նրա փառքին ձոնված երգերը հայ մարդու շուրթերին էին անգամ խորհրդային բռնատիրության ծանր տարիներին, երբ աքսոր ու խոշտանգում էր սպառնում հայ ֆիդայիներին, մեր ազգային-ազատագրական պայքարի բոցեղեն մարտիկներին ու գործիչներին փառաբանողին կամ նրանց անունն անգամ շշնջացողին: Բայց ի վերջո հաղթեցին Հայաստանի ազատագրության վսեմ գաղափարի այդ մարտիկներն ու ողջ հայ ժողովուրդը. վկան` Արցախյան հերոսական գոյամարտը:

ԱՐԹՈՒՐ ՀԱՅՈՐԴԻ