Երբ ռուս զինվորներն ու ադրբեջանցի օմօնականները գյուղ էին մտնում անձնագրային ստուգումների, միեւնույն ժամանակ հավաքում էին որսորդական հրացաններն ու զենքի հատուկենտ տեսակները, այդ օրերին գյուղի տներից մեկի առջեւի քարին ժամերով անշարժ նստում ու նրանց էր ակնդետ հետեւում նահապետական հագ ու կապով՝ երկար, ծալ-ծալ շորերով նանը։ Երբ ստուգումներն ավարտվում, ու օմօնականները հեռանում էին գյուղից՝ ջահելները վազում էին դեպի նանը, որը դեռ անշարժ հենված ձեռնափայտին, «արեւկող» էր անում։

-Ես իմ օջախից դուրս եկողը չեմ, էստեղ ծնվել եմ, էստեղ էլ կմեռնեմ,- ասել էր Երեւանում բնակվող որդիներին, աղջիկներին, որոնք քանիցս համոզում էին նրան տեղափոխվել իրենց մոտ։
-Տատի անունը չէինք էլ իմանում՝ Այա էինք ասում։ Արդեն տիրապետում էր զենքին ու տղաներին հավասար կռիվ էր մղում գյուղ ներխուժել փորձող թշնամու դեմ։

Գարնանային պարզ ու անամպ օրը լցվում է վայրենի աղաղակներով, զրահատեխնիկայի, օդուժի հռնդյունով։ Բերդաձորի ենթաշրջանի գյուղերը՝ Մեծ Շենը, Հին Շենը, Ծաղկաձորը, Կանաչ թալան, Եղծահողը պաշարվում են։ Սկսվում է «Կոլցո» օպերացիան։ Զինվորների հետ գյուղ մտած ադրբեջանցի օմօնականները անձնագրային ստուգումների պատրվակով, ողջ ազաբնակչությանը բեռնատարներով տեղափոխում են Լաչին։

Սուրբ Լուսավորչի կյանքի վերջին ժամանակահատվածն անցնում է ժողովրդից հեռու եւ անտես: Նրա` բոլորին քաջ հայտնի առանձնակեցությունն անցնում էր Դարանաղյաց գավառի Սեպուհ լեռան Մանյա այր անունով հայտնի քարայրում, որտեղ ապրել էր Հռիփսիմյանց կույսերից Մանեն: Ս. Գրիգորը երբեմն-երբեմն թողնում էր քարայրը եւ այցելում ժողովրդին: Թերեւս նրա վերջին այցելությունը Վաղարշապատ կապված էր որդու` Արիստակեսի` 325 թ. Առաջին տիեզերական ժողովից վերադառնալու հետ:

Խնձորիստան գյուղում ապրում էինք հրաշալի մի ընտանիքում,- հիշում է Իգոր Սարգսյանը:- Ջոկատի ազատամարտիկներին գյուղացիները հյուրընկալել էին իրենց հարկերի տակ։ Ես ու թալինցի Վահե Բաղդասարյանը (հոգուց լույս ճառագող, հայրենասեր մի տղա, Վահեի զոհվելը մեծ ցավ էր մեզ համար) ապրում էինք մի հարկի տակ (ափսոս, պատերազմը մոռանալ է տվել տանտերերի` այդ հրաշալի մարդկանց անունները)։ Բազմանդամ ընտանիք էր՝ պապ, տատ, տղաներ, հարսներ, թոռներ։ Դժվարին օրեր էին, սակայն անպատմելի հարգանք ու սեր էին տածում մեր հանդեպ։

Գրիգորի` Արտաշատի վիրապում գտնվելու վերջին տարում տեղի է ունենում Գայանյան եւ Հռիփսիմյան կույսերի տանջամահ նահատակությունը, որից հետո հայոց թագավորն ու պալատականները, մայրաքաղաքի շատ բնակիչներ բռնվում են անհասկանալի մոլագարությամբ եւ տանջվում ցավերից: Մարդկային բանականությունը եւ կերպը կորցրած թագավորը, լքած պալատն ու արքունի գործերը, թափառում է եղեգնուտներում: Երկրի համար այդ վշտալի օրերին թագավորի քույրը` Խոսրովիդուխտը, երազ է տեսնում, որ Տրդատին ու պալատականներին կարող է բժշկել միայն վիրապում գտնվող Գրիգորը:

Հայ ազգը իր պատմության ընթացքում կերտել է փայլուն հերոսական հաղթանակներ` առ Հիսուս հավատքով պայծառակերպված, սուրբ Լուսավորչի տեսիլքով գոտեպնդված, Սահակ – Մեսրոպյան շնչով ազգայնացած, Ավարայրի դաշտով սրբացված: Եվ այս անխոցելի վահանի շնորհիվ է, որ հակառակ այն բանի, որ թշնամիները փորձել են մեր երկիրը գերեզմանի վերածել, մենք մնացել ենք անընկճելի, որովհետեւ ազգը, որ մեռնում է Քրիստոսով, Քրիստոսի հետ էլ հարություն է առնում: