Մի քույր պատմում է, որ ինքը գորգ էր գործել՝ վրան մի մեծ հայկական Խաչ եւ նվիրել իրենց բարեկամին։ Նա էլ ուրախությամբ այն տարել ու կախել է իր տան պատից։ Մի օր իրենց ծանոթներից մեկը, որն աղանդավորների հավաքի էր մասնակցում, տեսնելով Խաչը, ասում է, որ Հիսուսին Խաչի վրա տանջել են, այդ պատճառով կարիք չկա, որ հիշենք այդ մասին եւ Խաչի պատկերը պահենք։ Տանտերն էլ, հոգեւոր դաստիարակություն չունենալով, կարծում է, թե մեղք է գործում իր տան պատին Խաչի նշանը կախելով, հանում ու թաքցնում է գորգը։

Ըստ սովորական ընկալման, մարտարվեստը դիտարկվում է որպես հակառակորդին ծեծելու ունակությունների, հմտությունների հավաքածու: Սակայն մարտարվեստի իսկական ըմբռնումը զգալիորեն ավելի լայն է, և մարտ վարելու հմտությունները միայն դրա փոքր կիրառական մասն են կազմում:
Մարտարվեստը կենսակերպ է, աշխարհայացք: Ցանկացած մարտարվեստի առաջին խնդիրն է դաստիարակել հոգևոր մարդու, հարստացնել նրա ներաշխարհը: Միայն ներքին ներդաշնակության հասնելու շնորհիվ մարդը կարող է իր կենսական էներգիան ուղղել դեպի նպատակի իրականացում:

Ով չի եղել Կանսկում, նա չի իմանա, թե ինչ ասել է ձմեռ։ Ով չի ծառայել Կանսկի զինվորական դպրոցում, նա չի իմանա, թե ինչ բան է ծառայությունը։ Ով չի ծառայել Կանսկի զինվորական դպրոցում, նա հաստատ չի ճանաչի ենթասպա Լապատինին, այսինքն՝ չի իմանա, թե ինչ ասել է զինվորական։ Վերջապես՝ ով չի ծառայել Արեւելյան Սիբիրում գտնվող այդ փոքրիկ քաղաքի զինվորական դպրոցում, նա չի իմանա, թե ինչ ասել է ժամանակ, տարածություն, կարոտ, հայրենիք…
Այս ամենի մասին պատմեմ հերթականությամբ, ավելի շուտ՝ հակառակ հերթականությամբ, թերեւս՝ ինչպես ստացվի։

Պատերազմ էր… Երազում մեր աքաղաղն առանց փետուրների բարձրացել էր մեր տան կտուրն ու փորձում էր ծուղրուղու կանչել։ Ձայնը դուրս չէր գալիս։ Հետո, երբ մեկ անգամ էլ փորձեց կանչել, մեր տան պատը փուլ եկավ, ու փոշու ամպեր բարձրացան երկինք։ Ես վեր թռա, արթնացրի ամուսնուս ու պատմեցի երազը։ Քունը փախել էր մեր աչքից։ Հագնվել ու սպասում էինք լուսաբացին։ Լուսադեմին լսվեց աքաղաղի ծուղրուղուն։ Այդ կանչը նման չէր նրա ամեն օրվա կանչին։ Օրը չէր կիսվել, երբ հասավ որդուս՝ Գրիգորի զոհվելու բոթը…

1915թ. հին Բայազետը՝ բոցերի մեջ։ Ու այդ բոցերից փրկված որբի ճակատագրով ապրել էին Սիրեկանն ու Ասանեթը։ Ամուսնացել էին, տուն-տեղ դրել, սակայն տունը կարոտ էր մնացել մանկան ճիչի։ Աստվածահավատ, 65-ամյա Սիրեկանն ու 50-ամյա Ասանեթը մի օր էլ վաղ գործի գնալիս, հիմնարկի դռան առաջ տեսնում են բարուրով փաթաթված մի երեխա։ Ուրախությունից արտասվում, տուն են բերում եւ, ի պատիվ Րաֆֆու, անվանակոչում Սամվել։ Սամվելը մեծացավ, ամուսնացավ։ Հարսը՝ Ռիտան, ծերունիներին պարգեւեց երեք թոռ՝ Արմեն, Արթուր, Լիանա։

Հրադադարը նոր էր հաստատվել։ Երդման արարողությունից հետո ծնողներն ու հարազատներն իրենց զինվոր որդիների հետ ծառերի ստվերում սեղան էին գցել ու աշխույժ զրույցի բռնվել։ Սեղաններն առատ էին. պարզ էր, որ վերադառնալով՝ նրանք օրեր շարունակ ապրելու են նեղության մեջ, սակայն առանց զավակին կերակրելու հայ ծնողի կոկորդից պատառը ներքեւ չի գնա։ Ու սեղանի համեղ պատառներն այսուայն կողմից փոխանցվում էին զինվորներին։ Մի քանիսի ծնողներն ինչ-ինչ պատճառներով չէին եկել, սակայն եկած ծնողներն ու կարանտինում արդեն ընկերություն հաստատած տղաները նրանց «ստիպելով», համոզելով բերել էին իրենց սեղանների մոտ։

-Քրիստոնյաներից լսելով Աստծո խոսքը` ես դարձի եկա,- պատմում է մի նորադարձ եղբայր։ -Տիրոջ հետ հաշտվելու այդ ներքին ուրախությունս այնքան նոր ու անբացատրելի զգացմունք էր, որ ուզում էի անպայման բոլորի հետ կիսել ուրախությունս։ Ու քանի որ իմ մոտիկ մարդկանցից որպես բարեպաշտի միայն տատիս գիտեի, առաջինը նրան պատմեցի իմ հոգեվիճակի մասին։ Նա էլ, լսելով միայն մի նախադասություն, ասաց. «Մեռնեմ խաչի զորությանը»։ Ես զարմացած հարցրի, թե ի՞նչ է դա նշանակում։ Նա էլ հոժարությամբ հետեւյալ դեպքը պատմեց.