Հայ գեղանկարչության մեջ պատմական ժանրի հիմնադիր Վարդգես Սուրենյանցը Հայոց կաթողիկոսին պատկերել է այն պահին, երբ նա ստացել է տխրահռչակ հրովարտակը՝ հունիսի 12-ի օրենքը (1903) հայ եկեղեցու գույքը բռնագրավելու մասին, ինչը նշանակում էր հայ թեմական դպրոցների փակում։ Նամակը փակ ծրարում ընկած է Վեհափառի առջև, որի բովանդակությունը սակայն հայտնի է նրան. այդ մասին հայտնել էր նամակաբերը՝ նույն այդ օրենքի նախաձեռնողներից մեկը՝ Երևանի նահանգապետ Նակաշիձեն։

Հայ ազատագրական պայքարի ամենահմայիչ դեմքերից էին վասպուրականցի Ալեքսանդր Պետրոսյանը (Պետո) և իր նշանածը՝ Զարուհի Տերոյանը՝ հայտնի ֆիդայի Տիգրան Տերոյանի քույրը։
Կիրակի օրը Պետոն և Զարուհին Վարագա վանքի սաներին տանում էին Վարագա սար և հրաձգության վարժեցնում։ Կարճ ժամանակ հետո վանեցի տղաներն այնքան դիպուկ էին կրակում, որ նրանց արձակած գնդակը գետին չէր ընկնում։

Հարավտիրոլյան մի գյուղակում ապրում է Գրեթլի անունով մի աղջիկ։ 17□18 տարեկան։ Նրա ծնողները գերմանացի են, ինքն էլ միայն գերմաներեն է խոսում։ Բայց դա նշանակություն չունի, քանի որ նրա փեսացու Բեպպոն, մասնագիտությամբ մաքսանենգ, երկու լեզուն էլ պիտի լավ իմանա։ Գյուղակը, ուր ապրում է Գրեթլին, գտնվում է սահմանից մի մղոնի վրա եւ, հետեւաբար, աղջիկը փառապանծ Հաբսբուրգների տոհմի հավատարիմ հպատակն է։ Իսկ Բեպպոն ծնվել է հենց սահմանի բերնին եւ մի քիչ ավելի մոտ Իտալիային, ու այդ պատճառով իրեն համարում է փառապանծ սավոյյան տան հավատարիմ հպատակ։

Չեք պատկերացնի՝ որքա՜ն մեծ եղավ իմ ուրախությունը, երբ փնտրելով «զինվոր» բառը գտա մի ամբողջ թերթ։ Հեռվից ես հայաստանյան իրականության մասին փորձում եմ պատկերացում ստանալ ոչ թե ընդդիմադիր կամ կուսակցական մամուլից, այլ՝ պետական։ Ես, որպես հայ մարդ, հայ տղամարդ խորին հարգանք եմ տածում ընդհանրապես մեր բանակի և զինվորականության նկատմամբ։ Ձեր թերթն ինձ հնարավորություն տվեց հեռու Իսպանիայում ծանոթանալ մեր պետականության կարևորագույն վկայություններից մեկի՝ զինված ուժերի կյանքին։

«Տիկնայք փափկասունք Հայոց աշխարհի». այս արտահայտությունը վերցված է 5-րդ դարի պատմիչ Եղիշեի մատյանից, որում նա, խոսելով Վարդանի և Վարդանանց պատերազմի մասին, նկարագրում է նաև նահատակված կամ գերեվարված հայ զորականների կանանց կրած նեղությունները, նրանց հերոսական համբերությունն ու ազգանվեր վարքը։ «Փափկասունք», այսինքն՝ կանացիորեն նրբակազմ, վայելչատեսք, բայց և ոգով արի, քաջակորով կանայք, որոնք հիշատակության և խնկարկումի արժանի շատ գործեր են կատարել՝ փառավորելով իրենց անունները մեր ժողովրդի պատմության մեջ։ Այդ կանայք իրենց ամուսիններին կռվի ճամփած հայ գեղջկուհիներն էին, որոնք վառ էին պահում օջախի կրակը, մայրերը, որոնք զինվոր ու զորապետ էին նվիրաբերում ազգին՝ հաղթանակների օրհնանքը շուրթերին, դուստրերը, որոնք հպարտորեն կրում էին հայրական տոհմի ջիղը, քույրերը, որոնք եղբայրներ ունեին և պատրաստ էին նրանց հետ կիսել ճակատագրի բեռը…

Կռվի հրձիգներ, այրեր մեծամեծ
Մի՛ սանձազերծեք արյուն ու ավեր,
Ամենքդ էլ ունեք որդիք փոքր ու մեծ,
Մի՛ արյունոտեք մոլորակը մեր։

Հայրենիք։ Ես քո սերն եմ, հայրենի՛ք,
Ես քո զավակն ու տերն եմ, հայրենի՛ք,
Քո նաիրյան ոգու կերպարն եմ,
Քո հզոր երթի հաղթական պարն եմ։