Պայմանավորված անկախության վերականգնման համար հայ ժողովրդի մղած պայքարի յուրահատկություններով և ժամանակի պատմաքաղաքական իրողություններով՝ Հայաստանի Հանրապետությունում առաջին զինվորական երդմնակալության արարողությունը տեղի է ունեցել դեռեւս Խորհրդային Միության օրոք: Անկախության հռչակումից մեկ տարի առաջ` 1990 թվականի հոկտեմբերի 5-ին, առաջին զինվորական երդումն ընդունեցին Հայաստանի Հանրապետության Հատուկ գնդի մարտիկները: Գնդի առաջին չորս վաշտերը մարտական հերթապահության մեկնեցին Նոյեմբերյանի, Տավուշի, Սիսիանի և Կրասնոսելսկ-Արծվաշենի սահմանապահ ուղեկալներ:

Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, հրապուրված Անտանտի կեղծ խոստումներից` աշխարհասփյուռ հայեր եկան կովկասյան ճակատ եւ Կիլիկիա։ Որպես կամավորներ եկան նաեւ մեծ թվով հայ մտավորականներ։ I կամավորական ջոկատի հրամանատար զորավար Անդրանիկը Ջուլֆայի կայարանում նկատեց հանրահայտ դերասան Վահրամ Փափազյանին։ Զորավարը իսկույն նրան հետ ուղարկեց Թիֆլիս, ասելով. «…Վահրա՛մ, քո տեղը թատրոնն է եւ ոչ կռվի դաշտը»։

Հունվարի 13-ին ներքին զորքերը զինաթափեցին Շահումյանի շրջանի ՆԳ բաժնի անձնակազմը, իսկ հաջորդ օրը Բաքուն շրջանը լուծարելով միացրեց Քասում Իսմայիլովին, այն վերանվանելով Գերանբոյ:
Հունվարի 16-ին Վիլնյուսի, իսկ 21-ին Ռիգայի արյունալի դեպքերը վկայեցին, որ Մոսկվան մտադիր է ամենակոպիտ եղանակներով ճնշել ազգային-ժողովրդավարական ցանկացած շարժում:

Խորհրդակցելով իր գումարտակի զինջոկատների հրամանատարների հետ՝ Պետոն վճռում է գործողությունը իրականացնել հետեւյալ ուղղվածությամբ. ամենից առաջ անհրաժեշտ էր օգտագործել 2071 բարձունքի դիմացի հենակետում տեղաբաշխված Մամիկոնի (Կալոյան Մամիկոն, ներկայիս ՀՀ բանակի գնդապետ) զինջոկատի տղաներին: Նա, մինչ այդ, իր գլխավորած մարտիկներով մի քանի անգամ այդ հենակետում լավ ջարդ էր տվել ադրբեջանցիներին, եւ այդ պատճառով զինվորները բարձունքը կոչել էին նրա անունով՝ «Մամիկոնի բարձունք» – Հ. Գ.):

Առհասարակ, որքանո՞վ է արդարացված մի հետախուզական ցանցի մասին խոսելը, որը 1720-ական թթ. կատարում էր Արցախում և Սյունիքում կենտրոնացած հայկական զինված ուժերի ղեկավարության առաջադրանքները։ Իսկ եթե այդ մասին կան վավերական պատմական տեղեկություններ (իսկ դրանք կա՛ն), ապա ո՞վ և ե՞րբ է ստեղծել հայկական այդ արտաքին հետախուզությունը։ Ու՞մ է այն ենթարկվել իր գոյության տարբեր փուլերում։ Ո՞ր պետություններում, շրջաններում և քաղաքներում է այն գործել։ Ինչպիսի՞ խնդիրներ են նրա առջև դրվել մինչև ապստամբության սկսվելը` 1722 թ. և դրանից հետո։ Արդյոք ի՞նչ գաղտնի գործողություններ է հաջողությամբ իրականացրել և որոնցու՞մ է ձախողվել։ Արդյոք մեզ հայտնի՞ է այդ տարիներին գործած գոնե մի քանի հայ հետախույզի անուն։

Դեռևս Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին բրիտանական հակահետախուզական MI-5 ծառայությունը ակտիվորեն օգտվում էր աստղագուշակի ծառայությունից, որին, ըստ որոշ աղբյուրների, անվանում էին Լուիս դե Վոլ, իսկ մեկ այլ տեղեկության համաձայն` Լյուդվիգ ֆոն Վոլ: Լուրեր էին պտտվում, որ թեև նա ծնվել է Բեռլինում, սակայն սերում է հունգարական բարձրաստիճան ընտանիքից: Ըստ ականատեսների` Վոլը սիրում էր սիգար ծխել: Նշում են նաև, որ նա տրանսսեքսուալ էր, այսինքն` հագնում էր կանացի զգեստներ: Միաժամանակ, հետախուզական ծառայության մայոր Հիլբերտ Լեննքսը, որ Վոլի «խնամակալն» էր, բնութագրում էր նրան որպես շատ խելացի մարդու, որը նաև փայլուն քարոզիչ էր:

Բոլորովին վերջերս ամերիկյան մամուլից տեղեկացանք, որ ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերը որոշել են արծաթե աստղով հետմահու պարգեւատրել 1960թ. ԽՍՀՄ տարածքում խփված հետախույզ օդանավի օդաչու Ֆրենսիս Հարի Փաուերսին։ Արծաթե աստղը ԱՄՆ-ում իր նշանակությամբ երրորդ պարգեւն է, որը տրվում է թշնամու դեմ արիություն ցուցաբերելու համար։ Ըստ ամերիկյան զինված ուժերի` Փաուերսը պարգեւի է արժանացել «Սովետական քննիչների դաժան հարցաքննությունների ժամանակ ցուցաբերած արիության եւ կեղծիքի, վիրավորանքի ու մահվան սպառնալիքի առաջ չընկրկելու համար»։ Ինչո՞ւ այդքան ուշացած պարգեւատրում։ Արդյոք այդպե՞ս է եղել։