Արամ Թումասյանը ՀՀ ՊՆ Վ. Սարգսյանի անվան ռազմական ինստիտուտի դասախոս է: Երկար տարիներ նա անտրտունջ ծառայում է հայրենիքին՝ կատարելով գիտական լրջագույն ուսումնասիրություններ, այժմ նաև կրթելով ապագա սպաների: Ռազմական կրթության ոլորտում նրան բոլորն են ճանաչում՝ որպես հրաշալի մասնագետի և մարդու, բոլորն են հպարտանում, որ մեր ռազմական բուհում այսպիսի մակարդակի դասախոս կա, որը հրաշալի տիրապետում է օսմաներենին, կարողանում է թուրքերենի իմացության շնորհիվ բազմաթիվ հետաքրքիր բացահայտումներ անել մեր հարևանների ընդհանրական կերպարի վերաբերյալ: Կարծում ենք` շատերին կհետաքրքրեն օտար միջավայրում մեծացած, այսօր էլ գիտության ձեռքբերումներով իրեն հայրենիքի պաշտպանության գործին նվիրած հայ մարդու կյանքի պատմությունն ու մտորումները:

1915 թվական… Փրկվեցին երկու եզդի աղջնակներ: Նրանք փախան ու ազատվեցին թշնամու սրից, սովից, ծարավից, Արաքսի խելագար ալիքներից: Իրենց ազգականների ու հարևանների հետ անցնելով սահմանը՝ նրանք հաստատվեցին Արևելյան Հայաստանում, որտեղ մեծանալու, ամուսնանալու և շատ երեխաներ էին ունենալու: Իգդիրը, Սուրմալուն, հայրենի գյուղը, հարազատ դաշտերը, լեռները, աղբյուրները հավերժ մնալու էին Արաքսի մյուս ափին: Աղջնակները տարիներ անց դառնալու էին օրիորդ, կին, մայր: Նրանց երեխաները նրանց անվանելու էին ընե (եզդիերեն՝ մայր, նանի): Նոր ընտանիքի զավակներն էլ իրենց ծնողների պես տատիկներին ընե էին կանչելու: Հետո այդ տատիկներին ընե էին ասելու նաև տան հարսները, թոռները, ծոռները…

1918 թվականն էր, թուրքը մտել էր Կարսի մարզի Բագարան գյուղ, սրի ու կոտորածի, կրակի ու թալանի մատնել հինավուրց ավանն ու նրա բնակիչներին. մարդասպանի ձեռքը հասել էր նաև երկրագործ Հովակիմ Մնեյանի օջախին…
…12-ամյա հայ մանչուկը` Մարութը, ականատեսն է դառնում իր ընտանիքի սպանդի: Հետագայում անվանի հնագետ Հարություն Հովակիմի Մնացականյանը կխոստովանի. «Փրկվել եմ պատահաբար…»: Անասելի ցավն ու տառապանքը զսպելով` որբացած հայ մանչուկը իր մեջ ուժ և կամք գտավ` ինքն իրեն ապրեցնելու:

Մեղրիի Նռնաձոր գյուղում (Նյուվադի) Վոլոդյա Նիկողոսյանը եւ կինը` Թագուհին, ստեղծել էին ծնողազուրկ երեխաների «Վահան» մանկապատանեկան երիտասարդական կենտրոն, որտեղ պահում էին 12 երկկողմանի ծնողազուրկ երեխաների: Նրանցից երեքը` Կարապետյան Տամելան, Գառնիկն ու Անուշը Մարտակերտից էին, որտեղ պատերազմի օրերին կորցրել էին իրենց մորը, իսկ հայրը մեկնել էր անհայտ ուղղությամբ: Գառնիկը Նռնաձորի առաջին տղան էր, որ մեկնեց զինծառայության հայոց բանակում: Վոլոդյան ու Թագուհին, ամբողջ գյուղը պատվով ու փառքով, քեֆ-ուրախությունով Գառնիկին ճանապարհեցին բանակ: Նրանց հետ էին նաեւ Ամիրխանովա քույրերը` Իլոնան, Արեգան ու Նելլին, որոնք էլ Բաքվի փախստականներից էին

Պատերազմով անցած մարդիկ տարբեր են լինում. մեկը սիրում է ասել-խոսել, արտահայտվել, մյուսը լռակյաց է ու ինքնամփոփ, մյուսը չի կարողանում զսպել հոգու դառնությունն ու ցավը… Սեդրակ Հովսեփյանից իր մասին նույնիսկ աքցանով որևէ բառ չես կարող դուրս քաշել ու հենց որևէ հարց ես տալիս, անմիջապես վրա է բերում. «Արի փառք տանք մեր բոլոր զոհված տղաներին…»: Թվում է` ծրագրածս զրույցը չի կայանալու… Անակնկալ բախտս բերում է. մեզ է միանում Գեղամ Մուրադյանը` Շահումյանի շրջանի Բուզլուխ գյուղի գյուղխորհրդի վերջին նախագահը, որը նաև շրջանի հյուսիսային մասի պաշտպանության պատասխանատուն է եղել: Հենց նա էլ ներկայացնում է Սեդրակին:

Հայոց ցեղասպանության մասին նկարահանված թերևս առաջին ֆիլմը «Հոգիների աճուրդն» է, որն առաջին անգամ էկրան է բարձրացել 1919թ. փետրվարի 16-ին, Նյու Յորքի «Պլազա» հյուրանոցում:
Ֆիլմը նկարահանվել է Հայոց ցեղասպանության ականատես Արշալույս Մարդիգանյանի «Հոշոտված Հայաստան» փաստագրական հուշագրության հիման վրա: Արշալույս (հետագայում` Ավրորա) Մարդիգանյանը ցեղասպանություն վերապրած-ականատես բազմաթիվ հայ աղջիկներից մեկն է, որը ծնվել է 1901թ. հունվարի 12-ին, Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդի վիլայեթի Չմշկածագ գյուղում: Արշալույսը Մարդիգանյանների բազմանդամ ընտանիքի երրորդ զավակն էր:

Հոգեբանները դեռ մասնագիտական բացատրություն կտան բժիշկ-ախտաբան Ջեկ (Հակոբ) Գևորգյանի ֆենոմենին…
Նա ծնվել է 1928թ., ԱՄՆ-ի Միչիգան նահանգի Պոնտյակ քաղաքում, հայ գաղթականի ընտանիքում: Շնորհալի երեխան կարողանում էր միաժամանակ երկու ձեռքով գրել, ընդ որում` մեկով անգլերեն, մյուսով` գերմաներեն: Գերազանց առաջադիմությամբ ավարտում է դպրոցը և ընդունվում Միչիգանի բժշկական համալսարան: 1952թ. ծառայության է անցնում ԱՄՆ-ի զինված ուժերում և անգամ մասնակցում Կորեական պատերազմին: Ծառայությունից հետո աշխատում է Միչիգանի և Կալիֆոռնիայի հիվանդանոցներում: Աշխատելով որպես բժիշկ-ախտաբան Պոնտյակի գլխավոր հիվանդանոցում, Գևորգյանը նաև փորձարարական տարբեր աշխատանքներով է զբաղվում: