-Կտանես անտառ եւ այնտեղ կմատաղես եղբորդ հիշատակին,- հրամանատարն է խոսողը, չնայած բառերն արտաբերում է հատ-հատ, բայց, թվում է՝ ասածը շուտասելուկ է, պահ առաջ ուզում է ազատվել խոսքերից։

Մատաղացուն, հարեւանի նկուղից հանած, լույսին հանդիման կանգնել, աչքերն է տրորում, դրանից հետո էլ հայացքը պահում ոտքերին, շուրջը չի նայում, մնացել է գամված բակի մեջտեղում։ Մի քայլն էլ հակառակվելու նման ինչ-որ բան կլինի։ Ու վախենում է նույնիսկ շարժվել։ Ամառային օրն արդեն ավարտվում էր, ու հենց արեւը դիմացի բլրակի եկեղեցու խաչից իջնի, ուրեմն իրիկուն է։

-Իբր արեւի հետ մարվող կյանքը թուլացնում է մարդու այդ տեսակի զորությունը։ Մի տեղ կարդացել եմ, բայց դա իրենց մասին չէ, սրանք այլոց հավատալիքներն էլ են գողանում։ Դու կվարվես հենց իրենց պես…

Եղբոր հրամանատարն է՝ աչքերն արնակոլոլ, անքնությունից, ամառվա տապից, հոգնությունից մի տեսակ տենդահար։ Կռիվ չտեսած ու կռվի մասին չխորհած շինարար էր, հիմա՝ մազախռիվ, չոլերն ընկած, դիրք ու ամրություն է պահում։ Եղբոր դին նա է բերել՝ տղաների հետ։

Ում մտքով անցավ, որ զոհված մարտիկի համար պիտի թշնամի մատաղեն, չիմացվեց։ Ինքը գլխի չի ընկել, որ բակում կանգնածին հարեւանի տան նկուղում էին պահել։ Եղբորը շատ էին սիրում ջոկատում, ու հիմա նրան հողին հանձնելուց հետո էլ տղաները քայլում էին անաղմուկ, ծխում, մեղավոր-մեղավոր իրար նայում։ Ինչպես ջոկատում, այնպես էլ տան ամենակրտսերն էր։ Երեք եղբայրներով հաճախ նրան ասում էին՝ գոգնոց կապիր եւ մեզ ծառայիր, որ մեծանաս, քեզ համար լավ հարսանիք ենք անելու, հարսիդ առաջ պարելու ենք, հրացան ենք տրաքացնելու… Խոստումների աներեւույթ շեղջը տարեցտարի ավելանում էր, եղբայրն ի պատասխան ժպտում էր, մի տեսակ մանկական, չմեծացած ժպիտով, ասես, ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց նայում էր ու ժպտում։ Հիմա էլ, թվում է` նրան հողին հանձնեցին նույն մանկական ժպիտը շուրթերին սառած։ Տեսնես, ի՞նչ էր ուզում ասել, հասցրե՞լ է, թե՞ չէ։ Կռվի թեժ պահին ո՞վ է ում լսում։ Այս ամենը տխուր, անմիտ երազի պես է, տեսնելուց հետո ուզում ես քո ներսում ինչ-որ բան գտնել, գտածդ սկիզբ անել նոր օրվա համար եւ այդպես էլ մնում ես խարխափած։

Եղբայրն ամիսներ շարունակ տան երես չէր տեսնում. սահմանամերձ գյուղերից մեկի ջոկատում էր։ Պատերազմը դեռ հեռու էր իրենց գյուղից, հեռվից եկող լուրերի տեսքով է երեւում, մեկ էլ տղաների վերադարձով։ Հետո տղերքն սկսեցին երեւալ վիրակապերով։ Միեւնույն է, դեռ պատերազմը հեռու է, իսկ նրա շուրջը եղած մտքերը հետզհետե խեղդուկ էին դառնում, սեղմում կոկորդը։ Ի՞նչ է, այդ պատերազմ կոչվածը միս ու արյուն ունի՞, որ այդպես քայլ առ քայլ փորձում է մոտենալ իրենց, որ ինչ-որ տեղ սովորական դառնա ու ապրի իրենց հետ…

Գյուղի առաջին զոհն է իր կրտսեր եղբայրը։ Նրա սառած ժպիտը բացեց պատերազմն ու իրենց գյուղը տարանջատող քողը, ու հանկարծ բոլորը մոտիկ, շատ մոտիկ զգացին արհավիրքի շունչն ու սարսռացին։ Փորից է վիրավորվել, տղաներն ասում են, որ վերքը ծանր չէր, մինչեւ մոտակա հիվանդանոցը կատակում էր։ Հանկարծ վատացավ, բժիշկները նույնիսկ չհասցրին ինչ-որ բան անել։ Ու այսպես հազար անգամ մանրամասնեցին եղբոր վերջին մարտի պահերը։ Օրն էլ, ախր, սկսվել էր բարեհաջող։ Թուրքերի՝ գիշերով քշած տավարը վերադարձրել են, գյուղի դիմացի բլրակներին ամրություն էին ստեղծել, պահակություն սահմանել, ուզում էին վերադառնալ իրենց կացարանը՝ տեղի դպրոցը, հանգստանալ, նախագահի մորթած ոչխարը անուշ անել։ Անսպասելի անտառում թշնամու զինված ջոկատին հանդիպեցին։ Երկուստեք անակնկալի էին եկել։ Թշնամին տեղանքին անծանոթ էր, դրա համար հեշտ ծուղակն ընկավ։ Նրանց ջոկատը մաղեցին, մի քանիսին էլ գերի վերցրին։ Դեռ կարգին չգիտեն էլ, թե ինչպես վարվեն գերիների հետ՝ ո՞ւր տանեն, որտե՞ղ պահեն։ Վիրավորներ եղան, զոհեր՝ նույնպես։

-Քեզ կուղեկցեն տղաները, թե ուզում ես, ես էլ կգամ։ Մենք մի կողմ կքաշվենք, դու զոհված մեր ընկերոջ մեծ եղբայրն ես, դո՛ւ պիտի այդ անես,- վերստին հրամանատարն է խոսում՝ աչքերը փախցնելով, նույնիսկ շուրթերը չի շարժում, թվում է` բառերն ինքնահոսի են… Ու ձեռքը սահեցնում է գրպանը։

Հոգում ամայություն է, ոչինչ չի գտնում, որ ձեռքը տա հենց իր հոգում գտածին ու ելնի, ինքն իրեն հաշիվ տա, մի խոսք ասի՝ ախր, մարդիկ կանգնել, իր խոսքին են սպասում։ Փորձեց բացել բերանը, բայց բառերը ներս քաշվեցին, միայն թոթվեց ուսերը եւ հուսահատ ձեռքը թափ տալով՝ առաջ ընկավ։

Հա, կտանի թշնամուն, դանակը կքաշի վզով, հրամանատարի տված դանակով, շուն-շանորդի՛, ինչ գործ ունես մեզ հետ, թափառական, թամբին քնող քո պապի թողած ոսկու համա՞ր ես կռվում, ինչո՞ւ ես մեր աշխարհը, մեր կյանքը խառնում։ Ախր, մայրը եղբոր ծննդյան օրը լաց է եղել, ինքն է պատմել, որ աղջիկ էր ուզում, բայց չորրորդն էլ տղա ծնվեց։ Տեսնես, սրա մերն ի՞նչ է արել, թե՞ սա մինուճար է… Ամենքն էլ իրենց տեղը մինուճար են, եղբորից հետո նրա տեղը ո՞վ կարող է բռնել, նույնիսկ նրա նման չեն կարող ժպտալ՝ զուլալ ու մանկական… Միայն թե, այնպիսի տեղ պիտի տանեմ, որ եկեղեցին չերեւա։ Ու երբ ետ նայեց, խումբը կրնկակոխ գալիս է՝ գերուն առած մեջները։ Հետաքրքիր է, անցել են գյուղամիջով, բայց ոչ ոք չի համարձակվել խառնվել խմբին, գուցե տղաները սաստել են մարդկանց աչք-ունքով, ինքը չի իմացել։ Միայն թե, եկեղեցին չերեւա, ինքը չի ուզում, որ խաչի վրա թեքված արեւի շողը հասնի իրենց։ Այդպիսի տեղ գիտե, մի փոքրիկ բացատ կա, շատ անգամ են փայտի գնացած հարեւաններով նստել, հանգստացել։ Աչքն էլ չի թարթի, սրանց այսպես պիտի դիմավորես, որ վախենան, հեռու քաշվեն։ Ի՞նչ կասեր եղբայրը։ Վերստին աչքի առաջ եղբոր ծուռ ժպիտն է, վերջինը, որն էլ առած գնաց…

Երբ կանգնեց, խումբն էլ դանդաղեց։ Տղաներից մեկը ստուգեց գերու ձեռքերը ոլորած պարանն ու հրեց նրան դեպի իրեն, այսինքն՝ տա՛ր, մենք այստեղ կսպասենք։ Հրամանատարի տված դանակը շոշափեց գրպանում, հանեց ու ձեռքով հասկացրեց՝ առա՛ջ ընկիր… Եղբոր վրեժը պիտի առնի, ապացուցի, հա, հա, հաղթի, ո՞ւմ, իրե՞ն, թե՞ բարակ-մարակ թուրքին, որ գունատ լռություն է ասես ու սառել սպասում է… Ոչինչ չի ասում, կյանք չի խնդրում, պարանով կապած ձեռքերը հանկարծ տարավ աչքերին ու հեկեկում է։ Երկար մատներ ունի, խնամված եղունգներ, երեւում է՝ միայն գրիչ է բռնել, շուն-շանորդի՛, հարամզադա, քո գործին մնայիր, ո՞վ է ձեզ պատերազմ հայտարարել, որ ոտքի եք ելել, որ հետո… ինչ հետո, քեզ համար հետոն չկա, կա այս պահը, ձեռքերիդ դողն ու հեկեկոցը։ Ասես, գերին զգում է, որ հիմա մի տաք բան կծորա ու կլցվի ծոցը, կյանքի ու մահվան ճամփաբաժանը կդառնա մեկին ուղղված կարճառոտ հեռագիր՝ ես քեզ սիրում եմ… Տեսնես, ո՞ւմ է հիշում այս պահին, մո՞րը, իրենց տո՞ւնը, սիրածի՞ն… Ախր, չիմացավ, թե եղբայրը սիրած աղջիկ ուներ, տանը բան չէր ասել, կհարցնի ընկերներին, գուցե նրանք իմանան… Իսկ ահա այդպես էլ ուզում է, որ նա տեսնի իրեն ու երբեք չմոռանա, ձեռքին՝ դանակ, արյունոտ աչքերով…

Մոտեցավ, դանակով կտրեց գերու ձեռքերի պարանն ու բոթեց՝ գնա՛…

 

ՆՎԱՐԴ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ