ՄԵՐ ՆՈՐԱԳՈՒՅՆ ՀԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇԸ

Մեր բանակի փայլուն հաղթանակների ամենավառ խորհրդանիշներից մեկը,  թերևս՝ ամենավառը, հայի իսկական գենի կրողը, հայկական մշակութային ու հոգևոր կենտրոն Շուշին ազատագրած գեներալը, պայծառագույն անձնավորությունը, Արցախի և ՀՀ Ազգային հերոսը՝ գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանը, մայիսի 22-ին կդառնար 82 տարեկան: Ամենահամեստ այս մարդուն ճանաչում ու սիրում էին բոլորը՝ մեծից փոքր: Նրա հերոսական ուղին հարուստ է ու խորհրդանշական: Մեր փառահեղ գեներալի մասին շատ է խոսվել ու դեռ շատ կխոսվի: Այսօր նրա մասին իր հիշողությունները կպատմի որդին՝  «Հայաստանի ԴՕՍԱԱՖ» համահայկական հայրենասիրական ՀԿ նախագահի տեղակալ,  ՀՀ ԴՕՍԱԱՖ-ի «Սնայպեր» ՍՊԸ տնօրեն Հայկ Տեր-Թադևոսյանը:

Երբ վերադառնում էր մարտական գործողություններից՝ երեք ամիս, վեց ամիս բացակայությունից հետո, առաջին բանը, որ անում էր, գրկում էր մեզ, համբուրում ու անպայման մի քանի ժամ պետք է մեզ հետ լիներ, քրոջս ու ինձ հետ երկար զրուցեր: Դպրոցական հաջողություններից էր հարցնում, ի՞նչ նոր գրքեր եմ կարդացել: Քանի որ գիտեի՝ հենց դա հարցնելու է, հեշտ ձև էի գտել. «Большая советская энциклопедия¦ եմ կարդում»: Հասկացել էր, ասում էր. «Ո՞ր տառին ես հասել»: Վերցնում էր, սկսում տարբեր տեղերից հարցեր տալ: Ես էլ, ճիշտն ասած, բոլորին պատասխանում էի: Իր ժպիտից, համբույրներից հասկանում էի, որ գոհ է ինձնից:

Ամենաչսիրած բանը սուտն էր: Անկեղծ ասած՝ այդ փորձը ունեցել եմ: Երեխա ժամանակ, չարաճճիություն անելուց հետո փորձել եմ թաքցնել, բայց, իհարկե, իմանում էր, ու պատժվում էի: Պատժելուց հետո բացատրում էր. «Դառը ճշմարտությունն ավելի լավ է, քան քաղցր սուտը»: Ասում էր. «Եթե սխալ քայլ ես արել, ասա՛ ինձ, որ միասին լուծումը գտնենք, այլապես վիճակը կրկնակի կբարդանա»: Այսպես, փոքրուց հասկացա, որ ճշմարտությունը միակն է. մի քիչ այս, մի քիչ այն կողմ գոյություն չունի:

Հիմա մտածում եմ ու հասկանում, որ նա, մասնագիտությամբ մաթեմատիկոս լինելով, ճշգրիտ հաշվարկների կողմնակից էր: Ճիշտ լուծում ստանալու համար ճշգրիտ թվեր են պետք: Եթե թվերը սխալ լինեն, ճիշտ լուծումը չի գտնվի: Կյանքի խնդիրներին նույնպես նայում էր որպես մաթեմատիկական հավասարումների: Նրան պետք էին ճիշտ տվյալներ: Մի անհայտ ունենալով՝ կարող էինք գտնել մյուսը, բայց եթե սխալ էինք ներկայացնում՝  մի անհայտի փոխարեն ուրիշն էինք տալիս, այստեղ արդեն լրջորեն բարկանում էր: Այսպիսի երկու փորձ եմ ունեցել կյանքում և զգացել եմ նրա հայրական զայրույթը: Դա ինձ պետք էր. ես էլ իմ երեխաներին՝  11 տարեկան Հովհաննեսին ու 10 տարեկան Մարիամին եմ նույն ոգով դաստիարակում:

Երբ 17 տարեկան դարձա, ծննդյանս օրը հորս ասացի, որ եթե Աստված ինձ երեխաներ պարգևի, տղայիս կոչելու եմ հայրական պապիս անունով՝ Հովհաննես, աղջկաս՝ տատիս անունով՝ Մարիամ: Աստված ինձ պարգևեց նրանց: Մարիամը հենց տատիկիս ծննդյան օրն է ծնվել: Ասացի. «Պա՛պ ջան, խոստումս կատարեցի»:

Ուզում էի ինքս էլ զինվորականի ճանապարհով գնալ: Նախապատրաստվում էի, ֆիզկապես կոփվում՝ սպորտ, մարտարվեստներ: Ուզում էի օդադեսանտային ուսումնարան ընդունվել: Մայրս դեմ եղավ: Պետք է մեր երկրից դուրս մեկնեի: Ընտանիքով քննարկեցինք ու հասկացանք, որ մենք այստեղ՝ Հայաստանում պետք է լինենք: Զինվորականի ուղին շատ բարդ է: Հայրս ասաց, որ ինքը՝ որպես զինվորական, կանի, ինչ որ անհրաժեշտ է: Խորհուրդ տվեց, որ պատմաբան դառնամ, նպաստեմ մեր նորագույն պատմության ամրագրմանը: Ընդունվեցի ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետ: Հորս մարտական ընկերների հետ հանդիպումներին միշտ իր հետ էի:

Հորս երբեք չեմ ընկալել որպես Կոմանդոս, գեներալ, նա պարզապես իմ պապան էր: Երբ ինձ հարցնում էին. «Պապայիդ հարցազրույցը հեռուստացույցով տեսա՞ր»: Պատասխանում էի. «Ճիշտն ասած՝ այդ ժամանակ նրա հետ հողամասում աշխատում էինք»: Գալիս էր տուն, համազգեստը հանում էր ու ասում. «Իջնենք հողամաս»: Առանձնապես չէի սիրում հողի հետ աշխատանքը, բայց գեներալն էր հրամանը տվել… Շատ էր սիրում հողի հետ աշխատելը: Սերմեր էր ցանում, ուրախանում էր ամեն մի ծիլով: Հիշում եմ՝ լոլիկ էինք տնկել, թփերն արդեն մեծացել էին: Աշխատելիս պատահաբար ոտքով վնասել էի դրանցից մեկը: Չեք պատկերացնի, թե ինչ կատարվեց: Կինս տանը գործ էր անում, այգուց լսվող ձայները լսելով, դուրս թռավ. «Фашист, ты почему угробил живое существо!»: Սկզբում չհասկացա՝ ինչ էր եղել: Շուրջս նայեցի, թե ի՞նչ հանցանք եմ գործել ու տեսա լոլիկի կոտրված թուփը: «Ախր, ընդամենը շիվ էր…»: Խեթ նայեց ինձ. «Չէ՛, դա կյանք էր…»: Այդտեղ հասկացա, որ այգում աշխատանքը նրա համար խորհրդանշական մի գործողություն էր. կյանք էր տնկում՝ զինվորականի իր կյանքում տեսած ավերների, մարդկային զոհերի փոխարեն…

17-ամյակիս ինձ մարտական կանոնագիրք նվիրեց, նաև՝ ռուսական բանակի, հետո նաև մեր՝ ազգային բանակի համար ձևափոխված կարգախոսն ասաց. «Բարձրագույն արժեքը ՀԱՅՐԵՆԻՔՆ է: Դա քո տունն է, քո շրջապատն է, հարևաններդ… Հայրենիքումդ պետք է սիրես բոլորին: Վատ մարդ, լավ մարդ… չկա այդպիսի բան. բոլորը քոնն են, քո մասնիկն են: Այդ ամենը ՄԵՐՆ է»:  Ասում էր. այս բարձրագույն արժեքի համար ամեն ինչ պետք է պատրաստ լինես տալու, անգամ կյանքդ: «Կյանքդ՝ Հայրենիքիդ, հոգիդ՝ Աստծուն, պատիվդ՝ քեզ»: Սրանք խոսքեր չեն. սա մեծ փիլիսոփայություն է, որի մասին միշտ շեշտում, հիշեցնում էր ինձ:

Նա խորհրդային բանակի սպա էր. պետք է աթեիստ լիներ, բայց իր սրտում միշտ հավատացյալ է եղել: Տատս, պապս միշտ նրան ասել են. «Դու հոգևորականի թոռ ես, հայ քրիստոնյա ես»: Ապրել է Խորհրդային Միությունում, բայց հոգևորը միշտ եղել է նրա մեջ: Այս ոգին էր, որ նրան առաջնորդեց Հայրենիքի համար վճռական պահին կատարելու իր պարտքը, դուրս գալ խորհրդային բանակի շարքերից ու վերադառնալ, ընդգրկվել հայ ազատագրական պայքարի մեջ:

Որպես պատմաբան, ինձ բախտ է վիճակվել տեսնելու Շուշիի ազատագրման օրիգինալ քարտեզները: Շատ մեծ գործ է արել Վալերի Չիթչյանը՝ ուղղություններից մեկի հրամանատարը: Մարտական ընկերներից հատկապես «26-ի Յուրայի» հետ էր կապված: Հարևաններ էինք, միշտ իրար տուն էինք գնում: Պատմում  էին, թե ռազմական տեսանկյունից ինչ գործողություններ են կատարվել մինչև Շուշիի ազատագրումը:

Քանի որ պատերազմական այդ շրջանում կապի միջոցներ չկային, տեսագրություններով էր հաղորդակցվում տնեցիների հետ: Մարտական ընկերները մեզ նկարահանում, տանում էին նրան ցույց տալու: Ինքն էլ մեզ էր այսպես հաղորդագրություններ ուղարկում: Այն ժամանակների «վայբերն» էր: Նամակներն էլ Զորի Բալայանի միջոցով էինք փոխանցում: Շուշիի գործողությունից առաջ մայրս մի նամակ էր գրել հորս՝ նկարագրելով, թե ինչպես Ռիմնիկ գետի մոտ Սուվորովը 25 հազարանոց ռուս բանակով հաղթանակ է տարել 100 հազարանոց թուրքական բանակի հանդեպ: Գրել էր. «Թուրքերի գլխավոր թշնամին խուճապն է…»: Ծալել էր, Զորի Հայկովիչին էր տվել, որ հորս փոխանցի: Հայրս կարդացել էր. «У всех жены как жены, а моя пишет мне как воевать с турками»:

44-օրյա պատերազմի ընթացքում էլ քույրս էր պրուսացի զորահրամանատար, ռազմական տեսաբան Կլաուզեւիցի գրքից մի հատված ուղարկել ինձ վայբերով: Կարդացի.  «Народное ополчение в горах -это непобедимая сила»: Ու այս ամենը՝ տակտիկական նրբություններով համեմված: ԴՕՍԱԱՖ-ում էր, մտա հորս սենյակը, ասացի. «Պա՛պ ջան, շատ յուրահատուկ ընտանիք ունես. կինդ 1992 թվին էր սովորեցնում, աղջիկդ էլ՝  հիմա»: Կարդացի՝ ինչ էր ուղարկել, ժպտաց…:

Հայրս ամեն գործողությունից առաջ մի «ստրատոգեն»՝ հին հունարենից թարգմանաբար՝ զինվորական խորամանկություն էր մշակում: Վերջին պատերազմի ընթացքում էլ մինչև վերջ աշխատանքային քարտեզ ուներ, կապի մեջ էր հրամանատարների հետ, փորձում էր տեղ հասցնել անհրաժեշտ տեղեկությունները: Նա վստահ էր այն հրամանատարների վրա, որոնք գտնվում էին առաջնագծում, և որոնց հետ առաջին պատերազմում հաղթանակներ էր կերտել: Իր «ձեռքը միշտ զարկերակին էր պահում»: Ինչ վերաբերում է Շուշիին, մի լավ խոսք կար, որ միշտ ասում էր. «Շուշին կարող են ազատագրել միայն հայերը»: Այդ քաղաքը ազատագրելը, կարելի է ասել, մեր մենաշնորհն է: Որպես հայ, որպես քրիստոնյա ու որպես զինվորական, հայրս վստահ էր, որ Շուշին չի ընկնի…

Շատ ծանր տարավ այդ նորությունը… Միշտ ենք ունեցել այդ զգացողությունը, որ Շուշին հայրիկիս երրորդ երեխան էր: Որպես ծնող՝ նա նույն զգացողությունն ունեցավ, երբ հեռացավ մեզանից… Հարցազրույցներից մեկի ժամանակ որդուս անունը տվեց. «Հովհաննեսս հետ կբերի»,- ասաց: Ոչ թե որպես քնարական մի խոսք է սա, այլ մի պատմություն եմ ուզում հիշատակել: Հովհաննեսի ավանդական «ակռահատիկին» լիքը բազմագույն խաղալիքներ էինք շաղ տվել գետնին, դրանց հետ պապայի զինվորական գոտին՝ անշուք ու դարչնագույն, որ պիտի փոքր երեխայի ուշադրությունը չգրավեր: Ամենահեռվում էի դրել. դրան հասնելու համար պիտի ջանք գործադրեր: Նա գունավոր խաղալիքների միջով անցավ, վերցրեց հենց այդ իրը: Դա խորհրդանշական եմ համարում: Մեր նորից ազատագրված Շուշիում մի օր էլի հարսանիքներ կլինեն…

…Ամուսնությանս արարողությունը պետք է լիներ Երևանում: Պատրաստվում էինք: Հայրս մի տեսակ անհասկանալի տրամադրության մեջ էր: Հետևում էր անցուդարձին ու մտորում: Հետո հարցրեց. «Քո հարսանիքը այստե՞ղ…»: Երեկոյան զանգեց. «Կուզե՞ս՝ հարսանիքդ Շուշիում անենք»: «Ամենամեծ երջանկությունս դա կլինի»: «Ուրեմն՝ որոշված է»: Մեր պսակադրության արարողությունը եղավ Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցում, նշեցինք Ստեփանակերտում: Հիշում եմ այն մարդկանց երջանկությունը, որոնց այդ օրը տուրիստական ավտոբուսներով Հայաստանից տարել էինք Արցախ:

Սիրած խոսք ուներ. «Բավական է խոսեք, գործով զբաղվեք, Հայրենիքին օգտակար եղեք»:

Մինչև Հայաստան գալը Բելառուսում էինք: Մայրս կարևոր դերակատարում ունեցավ, որ վերադառնանք Հայաստան: Գյումրեցի է. դաստիարակված է հայկականության ոգով: Մի օր ասել էր հորս. «Գնանք Հայաստան. մեր աղջիկը մեծանում է, տղադ հասունանում է. վերադառնանք մեր արմատներին»: Հայրս որոշում կայացրեց, եկանք: Այն, ինչ կատարվում էր այդ շրջանում Հայաստանում, խորհրդային սպայի աչքերով հակապետական էր: Մաման ցույցերի էր մասնակցում, իսկ պապան՝ իր զինվորական գործերով: Իմ տատիկին՝ իր զոքանչին ասում էր. «Այն մարդն ու կինն ենք լինելու, որ կամուսնալուծվեն քաղաքական անհամաձայնությունների պատճառով»: Հետո Արցախ մեկնեց բժշկական օգնություն հասցնելու և այն, ինչ տեսավ այնտեղ, շրջադարձային եղավ նրա կյանքում. կարծում եմ՝ նրա մեջ միանգամից արթնացավ հայի գենը: Քահանայի թոռ է եղել: Կարսեցի են եղել մեր նախնիները: Հայրս ինձ դեռ փոքր ժամանակ պատմել է, որ եկեղեցու քահանա իր պապի ընտանիքը հենց եկեղեցու մեջ թուրքերը այրել են: Մեր տանը հիմա էլ պահպանվում է մեր քահանա նախահոր Կտակարանը, որը նա Կարսից էր բերել: Հայրիկս այդ Կտակարանը միշտ, ուր էլ գնար, իր հետ տանում էր:

Մի շատ հումորային պատմություն կա այս առթիվ, որ ինքն էր պատմում: Դե, բոլորը «գործակալ» էին, չէ՞, այն ժամանակ:  Սպան զորամասից դուրս գալուց խաչակնքվում է: Հարևանը տեսնում է, հայտնում է հակահետախուզությանը: Կանչում են զինվորականին. «Դուք հավատացյա՞լ եք»: «Ո՛չ»: «Հապա ինչո՞ւ եք խաչակնքվում»:  «Ստուգում եմ՝ ֆուռաժկաս գլխի՞ս է, պարտուպեն տեղո՞ւմ է, պարտիական գրքույկս ձախ ծոցագրպանո՞ւմս է, զինգրքույկս աջո՞ւմ է»,- պատասխանում է խաչակնքվելով:

Երբ Արցախ էր գնում, ասես՝ շունչը բացվեր: Ամեն անգամ, երբ վերադառնում էր, մեքենայի թափքը բացում էր ու արմատով, հողով մի ծառ, ծաղիկ էր բերում: Ինտերնետով Արցախում ինչ-որ հազվագյուտ բույս էր գտնում ու գնացողներին ասում, որ գտնեն, բերեն: Խեղճ մարդիկ երբեմն ամիսներով չարչարվում, փնտրում էին նրա ուզած բույսը, գտնում, բերում էին: Հիմա մեր այգում շատ լավ խաղողի վազեր կան, որ Արցախից են բերված: Պապայի մարտական ընկերն է ուղարկել: Ամեն մեկն իր անունն ունի. մեկը՝ Լեոնիդ Ազգալդյանն է, մեկը Մոնթեն է… Այս վազերը, հետաքրքիր է, երբեք չեն փչանում. սրսկվելու կարիք չունեն: Այդ խաղողի վազերի հետ նաև մի քիչ հող էինք բերել, որ խառնվի այստեղի հողին, որ ավելի ամրանան: Շատ համեղ սև խաղող է: Երբ հյուրեր էինք ունենում, բոլորի հետ տոպրակներով դնում էր: Չէր զլանում ամեն անգամ հյուրերի մոտ ինձնից բողոքել. «Հայկին ասացի, էլի մոռացավ ջրի»…

Ահա լուսանկարները: Այստեղ՝ կազմի տակ՝ ոչ ալբոմի մեջ, մի նկար կա. Քաջիկն է՝ հորս վարորդը: (Ի դեպ, Քաջիկը՝ Քաջիկ Հովսեփյանը, նույն այն վարորդն է, որը Խոջալուի դեպքերի ժամանակ գերի ադրբեջանցիներին փոխանակելու է տարել: Նրա լուսանկարը՝ գրկին ադրբեջանցի երեխան, ետևից գերիները, ադրբեջանական կողմը Խոջալուի վերաբերյալ իր քարոզչական նյութերում օգտագործում է՝ որպես «քաջ ադրբեջանցի զինվորի լուսանկարը, որը գերությունից ազատել է հայրենակիցներին»): Սկզբում չէի հասկանում, ինչու ալբոմի ներսում չի դրել. հիմա հասկանում եմ. Քաջիկը յուրահատուկ մարդ է: Հայրս շատ էր սիրում նրան: Լեգենդար մի դեպք է պատմել Քաջիկի մասին…

ՔՆԱՐ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ

Շարունակելի