Հայերեն | На русском | In English
(Հատվածներ ՀՐԱՆՏ ԹԱՄՐԱԶՅԱՆԻ «Սիամանթո» մենագրությունից)
Ժամանակակիցները, Սիամանթոյի ընտանիքին մոտիկից ճանաչելով, հուզիչ հուշեր են թողել բանաստեղծի մոր մասին։ «Այս ծերունազարդ պարզունակ կինը,- հիշում է Արշակ Չոպանյանը,- ազնիվ հայուհիի ու մանավանդ հայ մոր մտատիպար մըն էր, որ ուներ մեր ժողովրդի բոլոր հատկությունները, առանց անոր որևէ թերությունն ունենալու»։ Խորազգաց կինը, որից Սիամանթոն ժառանգել էր հոգեկան մեծ հարստություն, երկար ժամանակ չէր հավատում որդու կորստյանը, տարիներով սպասում էր սիրելի Ատոմի վերադարձին։ Պատմում են, որ շատ տարիներ հետո, ծանր հոգեվարքի պահին, մայրը հարցնում էր որդու մասին՝ կարծելով, որ կորած որդին դարձել է ու սպասում է մյուս սենյակում։ Ո՞վ կա արդյոք ներսի սենյակում, անընդհատ հարցնում է մայրը, և այդ խոսքն էլ կիսատ՝ տալիս հոգին…
Կորստյան ծանր լուրից հետո տիկին Նազենին Գայսերլիօղլու փողոցի վրա գտնվող իր տան բակում տնկել էր մի թթենի՝ որդու հիշատակի համար։ Տարիներն անցնում էին, ամեն գարնան կանաչում ու բարձրանում, ճյուղ էր տալիս թթենին, բայց հեռուներից տուն չէր դառնում կորած զավակը։ Թթենին բերք է տալիս, քաղցրանում է հիշատակի առաջին պտուղը, իսկ մայրը դեռ սպասում է…
…Սիամանթոն ապրել է ժողովրդի համար, արյուն տվել ժողովրդի հետ, տառապանքի ու արյունի միջից տեսել արշալույսներ, արևներ, հավատացել իր հայրենիքի հավերժությանը։ Այդպիսի բարձր գիտակցությամբ մահվան գնացող, այդպիսի ազնիվ վաստակ ստացող զավակների հայրենիքը չի կարող անհետանալ դարերի հողմերից։ Կենսունակ, ապրող, ստեղծող, երազող այս ժողովուրդն էլ իր հետ հավերժորեն տանում է նրանց վաստակն ու անունը։
Երբ Հայրենական պատերազմի օրերին հայ մարտիկները գրոհում էին մեր հողի անողոք թշնամու՝ գերմանացիների վրա, հայկական թերթի ճակատին փայլատակեց Սիամանթոյի մարտական կոչը՝ «Զա՛րկ, Կովկաս», երբ ավերվում, մոխրանում էին գյուղերն ու քաղաքները, կործանվում սրբությունները, «Պրավդա» թերթի առաջնորդողում մորմոքում էին Սիամանթոյի սրտառուչ տողերը՝ «Արցունքով, արցունքով լսեցի, որ ավերակ առ ավերակ…» («Ափ մը մոխիր, հայրենի տուն»)։ Երբ մեր երկրի զավակները հարազատ հողի վրա և նույնիսկ օտար ափերին զարգացնում են ազգային մշակույթը և մասնակցում համամարդկային արվեստի ու գիտության ստեղծմանը, առանձնապես հոգեհարազատ է դառնում «Սուրբ Մեսրոպ»-ը։ երբ Նորքից իջնում ես ու անցնում համալսարանի թաղամասով, տեսնում հազարավոր պատանիների հոսանքը դեպի մտքի տաճարները, զգում նրանց ուժն ու ոգու առողջությունը, երբ շրջում ես հայրենի դաշտերով, չես կարող չհիշել բանաստեղծի պայծառ տեսիլներն ու խոհերը.
Սերունդնե՜ր կան իմաստության ծարավի,
Ուղեղներ կան երիտասարդ՝ սերմնացանին սպասող,
Քաղաքներ կան որ կհեծեն ավերին տակ ահարկու,
Եվ հողը կա դեռ, հղի պերճանքներով բեռնավոր,
Թաքուն հույսի և հուրերի շտեմարան…
Սերունդները չեն կարող մոռանալ այն բանաստեղծին, որն իր շքեղ տաղանդով դարերի համար քանդակել է ազգային տառապանքի պատկերը, մաքրափայլ թերթերի վրա բանաստեղծել ժողովրդի ցավն ու ժողովրդի ուժը։
Երբ մտածում ես բանաստեղծի վաստակի ու բախտի մասին, ակամա հիշում ես Օսկար Ուայլդի իմաստուն հեքիաթը վարդի ու սոխակի մասին։
Ձմռան ցրտին, երբ քնած է բնությունը, սիրո ծանր տագնապներով բռնված պատանին կարմիր վարդ է որոնում։ Սոխակը կրակվում է պատանու ցավով, չորացած վարդի թփին ողջ գիշեր նա երգում է իր ամենանուրբ, քնքուշ, հավիտենական սիրո երգը, բայց վարդը չի բացվում։ Եվ սոխակը փշին է սեղմում կուրծքը։ Երգում է սոխակը, վառվում են վարդաթերթերը. մեծանում է վերքը, փուշը խորանում է նրա կրծքի մեջ։ Սոխակի երգով ու արյունով բացվում է վարդը. սոխակը մեռնում է, որպեսզի երջանիկ լինի պատանին և հավիտենական՝ նրա սերը։ Բայց սիրուց մերժված պատանին դեն է նետում վարդը, մոռանում մեռած սոխակին ու սերը։
Նման չէ՞ արդյոք Սիամանթոն մեռնող սոխակին… Մեր պատմության դաժան ցրտերին նա իր տաղանդով ու արյունով երգել է տառապանքի ու հավերժ սիրո երգերը, սերունդներին ներարկել հայրենիքի սիրո զգացմունքը։ Երգել է՝ կուրծքը սեղմած չարիքի սրերին և իր երկրի արշալույսի համար տվել ջահել կյանքը։
Բայց ինչ-որ մի բան հեքիաթի մեջ հարմար չի գալիս մեր պատմությանը։ Հակառակ չար ու չոր հոգիներին, Սիամանթոյի արյունով բացված վարդերը, նրա չքնաղ բանաստեղծությունները դեն չեն նետվել։ Հայ սերունդները նման չեն Օսկար Ուայլդի անշնորհակալ ուսանողին, որը հենց սոխակի արյուն տալու պահին հարմար էր գտնում մտածելու. «Իրականում նա նման է արվեստագետների մեծ մասին. մեծ վարպետություն և ոչ մի կաթիլ անկեղծություն»։ Մեր սերունդը իր կրծքին է սեղմում հայրենական հողի մեծ բանաստեղծի սրտի արյունով աճեցրած վարդերը և սիրով հիշում այն բանաստեղծին, որ խավարի մեջ, տառապանքի քառուղիներում այրվել է հոգեպես ու ֆիզիկապես, իր ժողովրդի փրկությանը ողջակեզ բերած կյանքով ու բանաստեղծությամբ՝ լույսի ու երազի սրբազան ճանապարհ բացել հայ մարդու առաջ…
ՊԱՐԸ
Եվ արցունքներն իրեն կապույտ աչքերուն մեջ խեղդելով,
Մոխրադաշտի մը վրա, ուր հայ կյանքը դեռ կմեռներ,
Այսպես պատմեց մեր սարսափին ականատես Գերմանուհին.
-Այս անպատմելի պատմությունը, որ ձեզ կընեմ,
Ես իմ անգութ աչքերովս այս մարդկային,
Իմ անվտանգ տնակիս գեհենադիր լուսամուտեն,
Ակռաներս կրճտելով ու զայրույթես զարհուրելի…
Այս աչքերովս անգթորեն մարդկային, ես տեսա։
Մոխրակույտի վերածված Պարտեզ քաղաքին մեջն էր,
Դիակները դիզված էին մինչև կատարը ծառերուն,
Եվ ջուրերեն, աղբյուրներեն, առուներեն և ճամփեն,
Ձեր արյունին կարկաչյունն ըմբոստաձայն…
Դեռ ականջիս իր վրեժն ահավասիկ որ կխոսի…
Օ՜, չի սոսկաք, երբ անպատմելի պատմությունս ձեզի պատմեմ…
Թո՛ղ մարդերը հասկնան, մարդուն ոճիրը մարդուն դեմ,
Երկու օրվան արևին տակ, գերեզմանին ճամփուն վրա
Մարդուն չարիքը մարդուն դեմ,
Թո՛ղ աշխարհիս բոլոր սրտերն իմանան…
Այդ մահաշուք առավոտը կիրակի էր,
Դիակներուն վրա ծագող դեռ առաջին և անօգուտ կիրակին,
Երբ սենյակիս մեջը, իրիկունեն մինչև արշալույս,
Դաշունահար աղջկան մը հոգեվարքին վրա ծռած՝
Արցունքներովս անոր մահը կթրջեի…
Հանկարծ հեռվեն սև խուժան մը անասնական,
Քսան հարսներ իրենց հետ՝ մոլեգնորեն մտրակելով,
Շվայտության երգերով, այգիի մը մեջ կանգնեցան։
Ես կիսամեռ խեղճ աղջիկն իր խշտյակին վրա լքած,
Դժոխհայաց պատուհանիս պատշգամին մոտեցա…։
Այգիին մեջ սև խուժանն անտառվեցավ։
Վայրենի մը՝ հարսներուն -Պետք է պարե՛ք,- որոտաց,
-Պետք է պարե՛ք, երբ մեր թմբուկը հնչե։
Եվ մտրակներն սկսան մահակարոտ հայ կիներուն
Մարմիններուն վրա կատաղությամբ մը շառաչել…
Քսան հարսներն ձեռք ձեռքի, իրենց շուրջպարն սկսան…
Աչվըներեն իրենց արցունքը վերքերու պես կհոսեր,
Ա՜հ, ես ո՜րչափ նախանձեցա իմ դրացի վիրավորիս,
Որովհետեւ լսեցի, որ հռնդյունով մը հանդարտ,
Տիեզերքն անիծելեն, խեղճ հայուհին գեղադեմ,
Իր տատրակի շուշան հոգուն դեպի աստղերը թև տվավ…
Ունայնորեն կռուփներս ամբոխին դեմ շարժեցի։
«Պետք է պարե՛ք»,- կոռնար խուժանը մոլեգին,
«Մինչեւ ձեր մահը պետք է պարե՛ք, դո՛ւք անհավատ գեղեցիկներ,
Կուրծքերնիդ բաց՝ պետք է պարե՛ք, մեզ ժպտելով և անտրտունջ…
Հոգնությունը ձեզ համար չէ, ո՛չ ալ ամոթը ձեզ համար,
Ստրուկներ եք, պետք է պարե՛ք, և մերկանդամ և հոլանի,
Մինչև ձեր մահը՝ պետք է պարե՛ք պագշոտորեն և ցոփությամբ,
Մեր աչքերը ծարավի են ձեր ձևերուն և ձեր մահվան…»։
Քսան հարսներն գեղադեմ, գետին ինկան պարտասած…
«Ոտքի՛ ելեք»,- գոռացին, մերկ սուրերնին օձերու պես շարժելով,
Հետո մեկը սափորով մը քարյուղ բերավ խուժանին…
Ո՜վ մարդկային արդարություն, թո՛ղ ես թքնեմ քու ճակատիդ…
Քսան հարսներն շտապով այդ հեղուկովն օծեցին…
«Պետք է պարե՛ք,- որոտաց,- ահավասի՛կ ձեզի բուրմունք մը,
որ Արաբիան իսկ չունի…»,
Հետո ջահով մը բռնկցուցին մերկ մարմինները հարսներուն.
Եվ ածխացած դիակները պարին մեջեն դեպի մահը գլորեցան…
Զարհուրանքես՝ պատուհանիս փեղկերը՝ փոթորկի մը պես փակելով՝
Իմ մենավոր մեռյալիս մոտենալով հարցուցի.
Ի՞նչպես փորել այս աչքերս, ի՞նչպես փորել, ըսե՛ ինձ…։
ԵՍ ԵՐԳԵԼՈՎ ԿՈՒԶԵՄ ՄԵՌՆԻԼ
Սպասումիս և Հույսիս քաղցրությանը հետ մինակ էի այդ իրիկուն,
Եվ Փրկության ու Տառապանքի նժարովը ՝ Հայրենիքին բախտը կկշռեի…
Երբ ՝ հեռակա տանս դուռը, գիշերվան սարսափին մեջեն, ուժգնապես բախեցին.
Եվ ժպտուն ՝ ընկեր մը ներս մտավ, շքեղորեն գեղեցիկ, եղբայրադեմ և ահավոր…
Երիտասարդ էր։ Աչվըներուն կայծը, երկնքի աստղերեն էր որ կծորեր,
Եվ հասակին ձևերը մարմարներու զորություններեն էր կերտված…
Մտածումը մարդկային արդարության էջերեն հստակորեն ջահավառյալ…
Ճակտին վրա իրենց ցավի և բարության ծաղկըներն ունեին։
Մտերմաբար քով քովի, Հայրենիքին տառապանքեն կխոսեինք,
Իր ծանրախոհ գլուխը սգավոր կիսաստվածի մը արյունոտ սրտին կնմաներ…
Նայվածքները նայվածքներուս մէջ, նույն ճակատագրին խորհրդանիշը փնտռեցին…
Եվ մեր տրտում ժպիտները հոգիե հոգի մեղմորեն ճառագայթվեցան։
Ժամերով լռին էր։ Լռին էի։ Հիշատակի հեծեծանքներ մեր աչքերը թրջեցին…
Եվ լամբարիս կապույտ լույսը, սեղանիս վրան, այլևս արյուններու նման վար կթորար…
Տժգունեցա ես՝ ինչպես երազ մը որ առավոտին երևումեն կանհետի…
Բայց ինք՝ հերոսատիպ եւ հպարտ, ձեռքս ձեռքին մեջ՝ ոտքի՝ ինծի ըսավ…
– «Այս իրիկուն՝ հավատքի և հրաժեշտի իրիկունս է, ընկե՛ր,
Երիվարս թամբած եմ արդեն՝ և կյանքի ու կռիվի տենդեն՝ դուռիդ առջևը կվրնջե…
Եվ տե՛ս հասակես վար անբիծ սուրս մերկ է, մերկությամբը գերմարդկային վճիռներուն։
Ճակատդ շրթունքիս մոտեցո՛ւր…հավատքի և հրաժեշտի իրիկունս է, ընկե՛ր։
Եվ դուն սա՛ մաքրափայլ թերթերուդ վրան, ցեղին ցավը և ցեղին ուժը բանաստեղծե,
Ապագա սերունդներուն և մեր անցյալին տխրությանն ի նվեր.
Ես որբ մըն եմ և ըմբոստ մը, մնաս բարյա՜վ, կորուսյալներս փնտռելո՜ւ երթամ…
Քու երգերեդ երգ մը տո՛ւր ինձ, երգ մը, ես երգելո՜վ կուզեմ մեռնիլ…»։
ԱՓ ՄԸ ՄՈԽԻՐ, ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ
Ավա՜ղ, ապարանքի մը պես մեծ էիր և շքեղ,
Ու ես՝ երդիքներուդ սպիտակ կատարեն,
Աստղածորան գիշերներու լույսին հետ,
Վարեն, ահեղավազ Եփրատին կունկնդրեի…
Արցունքո՜վ, արցունքո՜վ լսեցի որ ավերակ առ ավերակ
Քու լայնանիստ պատերդ իրարու վրա կործանեցին,
Սարսափի օր մը, կոտորածի օր մը, օր մը արյունի…
Զքեզ եզերող պարտեզիդ ծաղկըներուն վրա։
Ու մոխրացա՜վ այն սենյակը կապույտ,
Որուն որմերուն ետև և գորգերուն վրա
Իմ երջանիկ մանկությունս կհրճվեր,
Եվ կյանքս կաճեր և հոգիս իր թևերը կառներ…
Փշրեցա՞վ, ուրեմն, այն հայելին ոսկեծիր,
Որուն եթերային խորությանը մեջ
Երազներս, հույսերս, սերերս և կամքս կարմիր,
Տարիներով, մտածումիս հետ, ցոլացին…
Ու բակին մեջ երգող աղբյուրը մեռա՞վ,
Ու կոտրեցա՞ն պարտեզիս ուռին ու թթենին,
Եվ այն առվակը, որ ծառերուն մեջեն կհոսեր,
Ցամքեցա՞վ, ըսե՛, ո՞ւր է, ցամքեցա՞վ, ցամքեցա՞վ…
Օ՜, այն վանդակին կերազեմ հաճախ,
Որուն մեջ գորշագույն կաքավս, առավոտուն,
Արևածագին հետ և վարդի թուփերուն դիմաց,
Զարթնումի ժամուս՝ հստակորեն կկարգճէր…
Հայրենի՜ տուն, հավատա՛ որ մահես հետո,
Քու ավերակներուդ սևին վրա իմ հոգիս
Պիտի գա, որպես տատրակ մը տարագիր,
Իր դժբախտի երգն և արցունքը լալու…
Բայց ո՜վ պիտի բերե, ո՜վ պիտի բերե, ըսե՛,
Քու սրբազան մոխիրեդ ափ մը մոխիր,
Մահվանս օրը, իմ տրտում դագաղիս մեջ,
Հայրենիքս երգողի իմ աճյունին խառնելու…
Ափ մը մոխի՜ր աճյունիս հետ, Հայրենի՜ տուն,
Ափ մը մոխի՜ր քու մոխիրեդ, ո՜վ պիտի բերե,
Քու հիշատակե՛դ, քու ցավե՛դ, քու անցյալե՛դ,
Ափ մը մոխիր… իմ սրտիս վրան ցանելու…
ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐՍ
Եվ մաքրաթև երազիս հետ մինակ էի հովիտներուն մէջ հայրենի,
Քայլերս էին թեթև, ինչպես քայլերը խարտիշագեղ եղնիկին,
Եվ զվարթությամբ կվազեի, կապույտեն և օրերեն բոլորովին գինով,
Աչքերս ոսկիով և հույսով՝ և հոգիս աստվածներով լեցուն…
Եվ ահա բարեբեր Ամառն իր պտուղները զամբյուղ առ զամբյուղ,
Մեր պարտեզին ծառերեն դեպի հողը և դեպի զիս կընծայեր,
Եվ ես լռությամբ՝ գեղուղեշ ուռիին ներդաշնակ հասակեն,
Երգերս ստեղծելու համար խորհրդավոր սրինգիս ճյուղը կկտրեի…
Կերգեի… Ադամանդյա առվակն և թռչուններն հայրենագեղ,
Աստվածային աղբյուրներուն հստակահոս մեղեդիներն անդադրում,
Եվ առավոտյան զեփյուռը, քրոջական գորովներու ա՜յնչափ նման,
Այս բոլորն իմ երջանիկ երգերուս թոթովումին կձայնակցեին…
Այս գիշեր երազիս մեջ, ձեռքս առի զքեզ, ո՛վ քաղցրախոս Սրինգ,
Շրթունքներս զքեզ ճանչցան՝ ինչպես համբույր մը հին օրերու,
Բայց շունչս հիշատակներու զարթնումեն, հանկարծորեն մեռավ,
Եվ երգիս տեղ՝ շիթ առ շիթ, շիթ առ շիթ, արցունքներս էին որ ինկան վար…
