Հայերեն | На русском | In English
ՎՐԵԺ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ-70
Գրականությունը Վրեժի համար պատրվակ էր, որ նա անխոտոր արժանապատվությամբ, այրորեն զուսպ ու անմռունչ կրեր հայ ոգու և ոգեղեն արժեքների բերդակալի իր ծանր խաչը: Վրեժի կորստյան առջև մե՛նք պարտվեցինք, կորստյան դավադիր ցավը մեզ` ապրողներիս է անգթորեն կալանել, իսկ ինքը գնաց հաղթանակած, բաց, մաքուր, խիզախ ու ազնվական: Վրեժի մահվան գույժը նման էր թշնամու այն դավադիր գնդակին, որի արձակվելուց հետո խարխլվում է զորքի դասավորությունը, և միջնաբերդում տագնապ է հայտարարվում: Եթե Հայաստան աշխարհում անավարտ ինչ-որ որմ, ինչ-որ կառույց էր մնացել և աջակից ձեռքի էր սպասում, ապա Վրեժը հաստատապես կար, Վրեժը չէր զլանա: Եթե անվերջորեն փորձությունից փորձություն անցնող հայ մարդուն լույս ու գեղեցկություն ճառագող գիր-գրականություն էր անհրաժեշտ, ապա հեռագրի պես տեղ էր հասնելու Վրեժի հերթական պատմվածքը: Եթե անհրաժեշտ էր հայ զինվորին օժտել բարձր, պետական մտածողությամբ և իր քաջարի նախնիների արիությամբ և հերոսականությամբ, ապա Վրեժ Իսրայելյանը Հայոց բանակի «Հայ զինվոր» թերթի խմբագիրն էր, իր գիրն ու գրականությունը զանց առած, Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության լրատվության ծանր գործն էր ղեկավարում:
Երևելի գրողի իր վարպետությունը Վրեժը ողողել էր անդուլ մի չարքաշությամբ և ջանք, կորով, գեղեցկություն էր զետեղում իր յուրաքանչյուր տող ու պատկերի մեջ, և թել-թել, դերձան առ դերձան հյուսվում էր գունագեղ մի պատում, որն ընթերցողին միշտ էլ անակնկալի էր բերելու իր շարունակական գյուտերով: Վրեժը իր կորուսյալ երկրի` Սասունի չափ սիրում էր իր Աշնակը, իր Երևանը, իր Հայաստանի Հանրապետությունը և յուրաքանչյուր քար ու թփի, քիվ ու կամարի մեջ հայրենիք էր տեսնում և այդ ամենը, ինչը փորձում էր պարուրել որդիական անկեղծ սիրով ու գուրգուրանքով: Հենց ինքը` Վրեժը գիտեր, թե ինչ ասել է կորուսյալ Էրգրի զավակ լինել և մշտապես շոշափել համազգային հիշողության պրկված նյարդը, բայց հենց ինքը իր լավատեսությամբ, անկոտրում կամքով, հավատով ու պայծառությամբ պիտի սատարեր ու ոգևորեր բոլորին: Վրեժը բոլորից լավ գիտեր, որ կենաց փորձության ամենածանր պահին անգամ չի կարելի վհատվել և իր ճանապարհը անցնում էր Էպոսի կերպարների պես հաստատաքայլ ու տիրական: Վրեժի դեմքին մշտապես մի լույս էր թրթռում, որը հաստատապես հեռվից էր գալիս, ժամանակներ ու տարածություններ կտրելով: Այդ լույսը գալիս էր իր պապերի երկրից, գալիս էր Սասունից և Շուշնամերկից: Եվ այդ լույսը հաստատապես քամված էր անզիջելի կարոտից և դեպի Էրգիր տանող անկորնչելի հույսից: Իսկ այդ լույսը գալիս էր ամոքելու, գալիս էր գոտեպնդելու և զորեղացնելու: Մենք դեռ ճանապարհ ունենք կտրելու, հաղթահարելու բազում հոգևոր ու բարոյական խոչընդոտներ, և իր հետագա դժվարին վերելքի վրա, զորեղացնելու և խանդավառելու ակնկալիքով, հայ մարդը Բակունցի Հազրոյի, Դաշտենցի Խոդեդանի և ողջ ֆիդայական փաղանգի, Քոչարի Նահապետի, Գալշոյանի Ձորի Միրոյի կողքին փնտրելու և հաստատապես գտնելու էր Վրեժ Իսրայելյանի Տոնապետին: Հենց Դաշտենցի և Գալշոյանի բացած մաքրամաքուր ակունքներում բարձրացավ Վրեժը և ասպետաբար, տիրաբար ասաց` Տե՛ր եմ Կարոտին, Ցավին, Հուշին եւ վերադարձի Հույսի նվիրյալ զինվորն եմ լինելու: Բաց անենք Վրեժի հեղինակած յուրաքանչյուր էջը, և այդ էջերից բոցկլտալու է հայ մարդու ոգին` խիզախ ու անընկճելի: Այդ ինչ անպարագիծ ու անանձնական սեր էր, որ այդքան ապրած, առինքնող ու հավաստի դարձրեց Վրեժի խոսքն ու խոսքի ելևէջը:
ԱՐՏԱՇԵՍ ԱՐԱՄ
Խաչիկ Դաշտենցից ու Մուշեղ Գալշոյանից հետո Սասուն-Մուշային հայրենաբաղձության թեման կարծես թե սպառվեց: Առասպելն արդեն պատմվել էր, ցավի ու կորստի միջից զտված ու թղթին հանձնելու արժանապատիվ տեքստը` որպես դոնորի արյուն, թեեւ դեռեւս դրդում, հրահրում էր կրկին ու անվերջ անդրադարձ, թեեւ հետզհետե նվազող մնացորդացի պահանջարկը մնում էր անփոփոխ: Իսկ ֆիդայական երգերն ու մարտական պարեղանակների ռիթմերը շարունակում էին ցախ նետել խարույկը, սակայն ակնհայտ էր, որ ինչպես բոլոր, այնպես էլ այս ներքին պարագայում թեմայի շարունակությունը, կրկնությունը առասպելի ստույգ մահն էին հասունացնելու: Շատերն ականջալուր չեղան ահազանգին, տրվեցին հեշտագրության գայթակղությանը եւ ծանոթ ու ճանաչելի արահետներով գնացին-կորան կամ գնում-կորչում են մեր գրական ոչ այնքան խիտ անտառներում:
Անցյալը նույնպես ծերանալ գիտե, եթե նրան թողնում ես իր տեղում, ծանրության կամ դառնության պատճառով չես բերում ներկա, չես մղում դեպի ապագա, թույլ չես տալիս, որ շնչի նորովի ու վերաիմաստավորվի: Ժամանակի ընթացքի հետ դու գնում ես առաջ` նա մնում է տեղում, դու փոխվում ես` նա մնում է անփոփոխ, դու ապրում ես` նա սկսում է մեռնել: Նա վերածվում է քարացած, արձանացած բնորդի, եւ դու, վրձինդ առած, պտտվում ես չորսբոլորը` հարմար դիտանկյուն գտնելու: Չհայտնաբերված դիտանկյուն գտնելու: Ապարդյուն ջանք. մեռնող կամ մեռած անցյալին հառված հայացքն ընդամենը մի դիտանկյուն ունի` հետադարձ: Իսկ հետադարձը, ինչպես հայտնի է, շատ է ենթակայական ու զգացմունքային, այսինքն` ամբողջական չէ:
Նշածս գայթակղությանը ժամանակին նույնպես տուրք տվող Վրեժ Իսրայելյանը, հավանաբար, ամենքից շուտ եւ ամենքից սուր զգաց վտանգն ու խոհեմաբար կանգ առավ. մտավ ընդհատակ, հետո նաեւ խրամատավորվեց: Շատերը կարծեցին, թերեւս նաեւ ափսոսանքով, թե Վրեժն ավարտվեց, մտածեցին` վաղը նա խրամատից դուրս է գալու գեներալի ուսադիրներով եւ կամ մի այլ դրսեւորումով` գրպանում ունենալով, անձնագրի նման ներկայացվող, իր փոխակերպման հարգելի բացատրությունը: Դե, պարտերազմ էր, գրիչը սուր է դառնում, թանաքը` արյուն եւ նման բաներ, ու այս իրավիճակում ի՞նչ փույթ, թե ժամանակի պահանջը կարող էր եւ կրակել նաեւ կոչումիդ սրտին: Այնինչ պարզվեց` նա խրամատ էր մտել պահպանելու, գայթակղությունից զերծ պահելու իր տաղանդը: Եվ որ ամենահետաքրքիրն է` խրամատը, ընդհակառակը, նրա դեպքում փախուստ չէր գայթակղությունից, այլ դեմառդեմ հանդիպման մարտահրավեր, որ, բարեբախտաբար, ավարտվեց տաղանդի հաղթանակով: Ես չգիտեմ, թե ինչ կշահեր Հայոց բանակը` Վրեժ Իսրայելյան եւս մի գեներալ ունենալով, բայց որ հայ գրականությունը կտուժեր «Տոնապետը» չունենալով` համոզված եմ:
Այս գիրքը նոր հայացքի արգասիք էր: Խաչիկ Դաշտենցի, Մուշեղ Գալշոյանի ստեղծած մթնոլորտով սնված, բայց այդ մթնոլորտով այլեւս չբավարարվող, այլ ոլորտներ թափանցող, անկաշկանդ հայացք էր, որ թե՛ դեպի դուրս էր հառված եւ թե՛ դեպի ներս: Բայց ո՛չ դեպի դուրս հայացքն էր մեղադրական եւ ո՛չ էլ դեպի ներսը` ձաղկող: Գրողի հայացք է, որ որսում է բնության, երեւույթների, մարդկային, ազգամիջյան փոխհարաբերությունների սեւ-սպիտակից անդին, գույների ու նրբերանգների ամբողջական աշխարհը, որ ներդաշնակությանը հասու դառնալով` դու այլեւս ո՛չ շնորհակալ պիտի լինես հայ ծնվելուդ համար, ո՛չ էլ պիտի փնովես ճակատագիրդ: Սա իր ձեւակերպումն է, ինչպես եւ սա. «Ո՞րն է ուժը. այն, որ գործադրո՞ւմ է, թե՞ այն, որ զսպվում է: Կարծում եմ` գրականությունը բառերի մեջ զսպված ուժն է: Հակառակը աղետն է»:
ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
ՊԱՏՄՎԱԾՔ
ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱՂԱՎՆԻ ՏԱՏԻԿԻՆ
«Էլ ինչո՞ւ ես քարը թողնում քարի վրա, քա՛ր աշխարհ». բանաստեղծական այս տողը Ավետիք Իսահակյանը խլեց ժողովրդի շուրթերից եւ Աղավնի տատիկին հանձնեց շատ ու շատ տարիներ առաջ, երբ նա հայոց լեզվի ուսուցչուհի էր գյուղական դպրոցի տարրական դասարաններում: Այդ տողով էր սկսվում եւ ավարտվում նրա մանկավարժական կենսագրությունը: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստան աշխարհի կենսագործունեության տարբեր ոլորտներում գրեթե կես դար շարունակ հայտնվում էին պատվարժան այրեր ու սիրասուն կանայք, որոնք ակադեմիկոսի, տնտեսագետի կամ շինարարի իրենց առօրյան քաղցրացնում էին դպրոցական տարիներից փրցրած անուշեղենով: Մինչ այսօր էլ գիտական այրերով լեփ-լեցուն դահլիճը չի հասկանում, թե ինչու ակադեմիկոսի տիտղոսը նվաճած տաղանդավոր գիտնականը իր շնորհակալական ճառն ավարտեց «Էլ ինչո՞ւ ես քարը թողնում քարի վրա, քա՛ր աշխարհ» նախադասությամբ: Մինչ այսօր էլ ՀՀ խորհրդարանականները եւ միլիոնավոր հեռուստադիտողներ գլուխ են կոտրում ըմբռնելու համար, թե ինչո՞ւ տնտեսագետ պատգամավորը գալիք տարվա պետական բյուջեի նախագիծը շարադրելուց հետո, որպես վերջակետ, արտասանեց այդ նույն չարաբաստիկ միտքը: Ապշահար մնացին նաեւ փառահեղ մարզական համալիրի պատվիրատուները, որոնք շինարարական կազմակերպության ղեկավարի հնչեցրած նույն այդ խոսքերի մեջ անեծքի տարրեր նշմարեցին։
Աղավնի տատիկի սաները մոռացված այդ գյուղից միայն հանդգնություն եւ կամակորություն էին ժառանգել, սովահար գայլերի պես ներխուժեցին մայրաքաղաք եւ նրա խուճապահար հոտի միջից փախցրեցին՝ ով ինչ կարողացավ: Ամեն ինչ արեցին անցյալից ձերբազատվելու համար, սակայն չհաջողեցին։
Շատ անախորժություններ ճաշակեցին հիշյալ տողի պատճառով, բայց անցյալը բանականությունից հզոր դուրս եկավ։
Ահա այդ նույն Աղավնի տատիկը, այդ նույն գյուղից իր որդու ընտանիքը թեւերին առած, ապրած ու չապրած ութսունյոթ տարիները ուսած, լսարան փնտրող մանկավարժի կամ ծաղիկ փնտրող մեղվի պես թռավ-եկավ ու բնավորվեց երեւանյան մեր շենքում։
Շաբաթ օր էր կամ կիրակի, բակը լիքն էր երեխաներով: Անձրեւից հետո մի այնպիսի արեւ էր կապել, որ երես առած երեխեքը ավելի էին երես առել, ժրաջան կանայք ավելի խոսքաշեն էին դարձել, տղամարդիկ՝ ավելի կատակասեր:
Աղավնի տատիկի առաջին ծանոթությունը մեր՝ երեխաներիս հետ կայացավ առանց ավելորդ ձեւականությունների: Որդին եւ հարսը զբաղված էին բեռնակիրների հետ կահ-կարասին տեղափոխելով: Նա որսաց այդ պատեհությունը եւ մեքենայից իջնելուն պես մանր, բայց տիրական քայլերով եկավ ու խառնվեց մեզ։
-Էս ի՞նչ անտերություն է,-ասաց նա։
Մի քանի անգամ գնաց-եկավ ու մոտեցավ ավտոտնակի դիմաց մեքենան լվացող բնակչին։
-Դու ո՞վ ես։
Մեքենայի տերը անակնկալի եկավ։
-Մարդ եմ։
Աղավնի տատիկը շրջվեց մեր կողմը.
-Ճի՞շտ է ասում, որսորդներ։
Երեխաներս խնդմնդալով հաստատեցինք։
-Հետո՞ ինչ, որ մարդ ես, թուրքն էլ է մարդ: Ինձ ճանաչո՞ւմ ես։
Բնակիչը առանց գլուխը բարձրացնելու՝ ասաց.
-Քեզ ո՞վ չի ճանաչում։
Աղավնի տատիկը դարձյալ մեր օգնությանը դիմեց.
-Ճի՞շտ է ասում։
Մենք գլխով արեցինք եւ հետաքրքրասիրությամբ խմբվեցինք նրա շուրջը: Նա հիացմունքով առանձին-առանձին մեզ տնտղեց եւ աչքերը երկինք հառելով՝ արտասանեց.
-Էլ ինչո՞ւ ես քարը թողնում քարի վրա, քա՛ր աշխարհ։
Մեքենա լվացող բնակիչը գլուխը բարձրացրեց եւ ասաց.
-Դո՞ւ ես գրել։
Տատիկը մատով երկինք ցույց տվեց.
-Նա է գրել։
Հետո ձեռքը դրեց մեքենային, հայացքին խստություն տվեց.
-Դու տուն չունե՞ս, ի՞նչ գործ ունես մեր տան մոտ։
Մեքենա լվացող բնակիչը ո՛չ անծանոթ պառավին վիրավորելու ցանկություն ուներ, ո՛չ էլ նրա հարցերին հումորով պատասխանելու կարողություն՝ քթի տակ մռթմռթաց ու իր գործին անցավ։
Աղավնի տատիկը սկսեց զննել բակը: Ինչ-որ բան դուրը չեկավ։
-Էս ծառերը տեր ունե՞ն:
Մենք բացասաբար գլուխներս շարժեցինք։
-Ուրեմն էս ամեն ինչը անտե՞ր է:
Դարձյալ գլխով արեցինք։
-Յա՜ Մարութա Սուրբ Աստվածածին…
Որդին եւ հարսը բեռնակիրների հաշիվը փակելուց հետո մոտեցան, թեւանցուկ արեցին տատին։
-Գնանք տուն,-ասաց հարսը։
-Էս անտերանոցը իմ տո՞ւնն է.
Աղավնի տատիկը ուժ գործադրելով՝ ազատվեց նրանցից, գրեթե փախչելով ինձ մոտեցավ եւ փսփսաց ականջիս.
-Որսո՛րդ, զգո՛ւյշ եղիր, բոլոր հարսները գող են։
Շենքը, չէի ասի, թե գրկաբաց ընդունեց նոր ընտանիքին: Վերջին տարիներին նախկին բնակիչներից շատերը վաճառել էին իրենց տները եւ բախտ որոնելու մեկնել տարբեր երկրներ: Նոր ընտանիքները ջրի գնով ձեռք էին բերել նախկին հարեւանների տները եւ իրենց ներկայությամբ հիշեցնում էին թշվառությունը: Յուրաքանչյուր նոր ներխուժած ընտանիք խաթարում էր տասնամյակների ընթացքում շենքում ձեւավորված բարոյական մթնոլորտը: Վատ թե լավ՝ շենքը ապրում էր, շնչում նույն օդը, արարում նույն աղբը։
-Մի քանի տարի անց շենքը ծերանոց կդառնա,- Աղավնի տատիկին տեսնելով՝ հոգոց քաշեց մի կին։
-Շենքը ի՞նչ, երկիրն է ծերանոցի վերածվում,- ասաց մեկ ուրիշը։
-Աղջի՜, մենակ թե փնթի չլինեն, վա՜յ, ոնց եմ զզվում էդ փնթիներից։
-Գեղցիները գյուղից են փախչում, քաղքցիք՝ քաղաքից։
-Հերն էլ անիծած,- ասաց ամենակատակասեր բնակչուհին,- շատ որ նեղն ընկնեմ, կգնամ էդ անտեր կուսակցության շտաբ, կասեմ՝ տղե՛րք, ես էլ ձեր պես գ…թ եմ, ինձ տեր կանգնեք:
-Լավ ասեցիր, աղջի, հիմի դրանց դարն է, բոզերի հացը խլեցին։
Այս ասուլիսները շենքի համակերպության բնազդի ամենօրյա թրթիռներն էին: Դրանց մեջ էր շենքը պատսպարվում, դրանցով էր պաշտպանվում հոգսի, բարոյալքության մանր ու մեծ հարվածներից։
Առավոտյան Աղավնի տատիկը բակ իջավ: Ավելի առույգ տեսք ուներ: Նույնիսկ կնճիռների մեջ նրա մարտականությունը չէր խամրել: Հենց նոր թշնամական քաղաքը գրաված զորավարի պես սկսեց ուսումնասիրել շենքը՝ պատշգամբ առ պատշգամբ, ծառերը՝ թուփ առ թուփ, ավտոտնակները, բակի դարուփոսերը, շնչեց նկուղի բաց պատուհաններից բուրող խոնավությունը, տնտղեց լվացքի պարաններին բնակիչների ցուցադրած հարստությունները…
-Քրիստոս Աստված…
-Բարեւ, Աղավնի՛ տատիկ,- մոտեցա նրան։
Երեխաները, մեկը մյուսին հերթ չտալով, հետեւեցին իմ օրինակին։
-Բարու մեջ մնաք.- ասաց, հետո դեմքը ձեռքերի մեջ առավ ու լացակումած շարունակեց.
-Թալանել են… թալանել են։
-Ո՞վ, ի՞նչն են թալանել։
-Ներքնաշորերս… էս լրբերը… բոլոր հարսները գող են…
Հենց այդ պահին մեր շենքի աներես կատուն մեզ քսմսվելով մլավեց։
-Քրիստոս Աստված,- ասաց նա, մոռացավ լացն ու թալանը ու կատվի ետեւից ընկավ։
-Փը՛շտ, փը՛շտ…
Ծիծաղելով մենք էլ միացանք նրան.
-Փը՛շտ, փը՛շտ…
-Էս երկրի տերերն ովքե՞ր են,- հարցրեց Աղավնի տատիկը։
-Հայերը,-ասացի ժպտալով։
-Բա ո՞ւր են։
-Էստեղ են։
-Չեմ տեսնում, բա ինչո՞ւ են մլավում։
-Հայերը չեն մլավում, Աղավնի՛ տատիկ, կատուներն են մլավում։
-Մարութա Սուրբ Աստվածածին, ես էլ ասի՝ հայերեն են մլավում…
Մեր ընկերությունը Աղավնի տատիկի հետ կարճ տեւեց՝ մի երկու ամիս: Այլեւս նրան բակ չթողեցին: Երեւի հարեւաններն էին բողոքել. ասում էին՝ մեկ առ մեկ բոլոր դռները բախում է եւ բնակիչներին տնից դուրս քշում: Ասել է, իբր, տունը գողի ու բոզի համար չէ: Երեւի գող հարսներն էին բողոքել կամ էլ մլավող հայերը: Այլ կերպ ասած, նրան դատապարտել էին տնային կալանքի: Ասում էին՝ հացադուլ է հայտարարել, ջրադուլ, իր իրավունքները պաշտպանող այլ միջոցներ կիրառել: Պայքարի այդ միջոցների արդյունքում՝ օրվա որոշակի ժամերի նրան թույլատրում էին բաց պատշգամբ դուրս գալ: Ազատության այդ կարճատեւ պահերը Աղավնի տատիկը օգտագործում էր խելամտորեն եւ նպատակասլաց: Անվեհեր մարտիկի հպարտությամբ նա պարզում էր թեւերը, մաքրում կոկորդը եւ ուժերը ներածին չափ զլում ձայնը.
-Հե՜յ, ժողովո՛ւրդ, ձեր մեջ հայ քրիստոնյաներ չկա՞ն…
Ազատությունը հենց այնպես ոչ մեկին չի տրվում. նա իր ութսունյոթամյա էությունը վերածել էր ըմբոստության բերդի: Բաց պատշգամբը, որտեղից աննկուն տատիկը իր մարտակոչն էր հնչեցնում՝ մեկ ամիս անց փակվելու էր եվրոպատուհաններով։
-Ժողովո՜ւրդ, թուրքերը կողպել են բոլոր դռները…
«Թուրքերը» բառի վրա Աղավնի տատիկի որդին կամ հարսը դուրս էին գալիս պատշգամբ եւ քարշ տալով ներս տանում նրան: Այս ամենը մենք տեսնում էինք, եւ մեր մեջ արթնանում էր հայ քրիստոնյան, նա, ում օգնության կարիքը զգում էր ազատազրկված մեր ընկերը: Նա, ով իր կնճիռների մեջ այնքան ուժ եւ կյանք էր ամբարել, որ առատորեն այն հեղում էր հանուն ազատության: Եվս մեկ անգամ, հսկողության տակ, Աղավնի տատիկին պատշգամբ դուրս բերեցին: Սկզբում նա խորամանկորեն լռեց, մի քանի քայլ դես ու դեն արեց պատշգամբում, հետո անսպասելի գոռաց.
-Ժողովո՜ւրդ, կոտրեք կողպեքները, ջարդեք դռները, գող հարսները հարձակվել են երկրի վրա: Մարութա Սուրբ Աստվածածինը ձեզ օգնական։
Աղավնի տատիկի որդին եւ կեսուրի խայտառակությունը կոծկող հարսը նրան ներս քաշեցին, պայքարի այդ ձեւն ընդունելի չէր նրանց համար: Մի քանի օր նրանք կոպտորեն խախտեցին ազատազրկվածի մաքուր օդ շնչելու սահմանադրական իրավունքը։
Այդ մի քանի օրերի ընթացքում հարյուր անգամ անձրեւ տեղաց, հարյուր անգամ կարկուտ խփեց, եւ հարյուր անգամ արեւը ներսուդուրս արեց: Մի հարյուր երեխա մենք էինք, հարյուրն էլ հարեւան շենքերից հավաքագրեցինք եւ ժողով հրավիրեցինք: Ժողովը «գաղտնի» հայտարարեցինք, ո՛չ ընդդիմության թեւից, ո՛չ էլ՝ իշխանության, լրագրողներ չհրավիրեցինք: Մարտավարության մանրամասները որ հրապարակեցինք, քվեարկությամբ անցավ միաձայն: Ճշտվեց իրականացման ժամկետը: Մեր միջի ավագը մի քանի անգամ արտասանեց՝ «Էլ ինչո՞ւ ես քարը թողնում քարի վրա, քա՛ր աշխարհ» նախադասությունը։
Օրը եկավ, բարին էլ հետը: Մեր չարտոնված քայլերթը սկսվեց կաթսայատան բակից: Ես եւ մեր միջի ավագը բռնել էինք հսկայական ցուցանակը, որի վրա մեծ-մեծ տառերով գրված էր. «Ազատություն Աղավնի տատիկին»: Համերաշխ, հատու քայլերով մենք բակ մտանք գոռալով. «Ա-զա-տու-թյուն», մեր ետեւից նույնքան համաչափ քայլում էին Աղավնի տատիկի սաները՝ ակադեմիկոսներ, տնտեսագետներ, շինարարներ… քայլերթը եզրափակում էր մեր չորքոտանի բարեկամը՝ աներես կատուն, որի մլավոցը այդպես էլ չհասկացանք, հօգո՞ւտ, թե՞ ի վնաս Աղավնի տատիկի էր։
