Հատված ՌԻՏԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ «Ալեքսանդր Մակեդոնացու կյանքն ու գործունեությունը» գրքից

Եփրատն անցնելիս Ալեքսանդր Մակեդոնացին պաշարեց հայկական մի բերդ:  Մակեդոնական բանակը երեք օր շարունակ գրոհեց, սակայն հայերը մնացին անսասան, բերդը` անառիկ: Չորրորդ օրը մակեդոնացիները շատ զարմացան, երբ տեսան, որ բերդի աշտարակից հայերը կախել են մի մեծ լավաշ:

-Բերդի պաշտպանները երևի անձնատուր են լինում,-զեկուցեցին Մակեդոնացուն,-նրանք լավաշ են կախել աշտարակից:

Ալեքսանդր Մակեդոնացին խելացի մարդ էր, նա անմիջապես հասկացավ հայերի մտադրությունը:

-Վերացրե՛ք պաշարումը և շարժվենք առաջ,-կարգադրեց նա,- երևում է, հայերը հացապաշտ ժողովուրդ են, իսկ հացը խաղաղության խորհրդանիշն է:

Ժողովրդական ավանդություն

…Վրա հասավ 331 թվականը: Իսոսի ճակատամարտից (Ալեքսանդր Մակեդոնացու և Դարեհ III-ի՝ Աքեմենյանների հարստության վերջին արքայի երկրորդ մեծ ճակատամարտը՝ Ք.ա. 333 թ.) անցել էր երկու տարի, և հասունացել էր Դարեհի հետ վճռական բախման պահը: Պետք էր շարժվել Պարսից տերության խորքը, դեպի արևելք: Կասկած չկար, որ թշնամին սպասելու էր Ալեքսանդրին այդ ճանապարհի որևէ հատվածում:

Կտրելով Սիրիական անապատն ու հետևում թողնելով Եփրատը, Ալեքսանդրը մտավ Միջագետքի տափաստանը և շարժվեց դեպի 500 կիլոմետր հեռավորության վրա հոսող Տիգրիսը: Ամռանը դա արևախանձ հարթավայր էր՝ ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով: Վերջապես, զորքը կանգնեց արագընթաց Տիգրիսի ափին, որտեղից դեպի հյուսիս գտնվում էր Վանա լիճը, իսկ առջևում, ու դրան անկարելի էր հավատալ՝ պարսիկների հայրենիքը: Հենց այդտեղ Ալեքսանդրի հետախուզությունը տեղեկացրեց, որ Դարեհը իր մեծաքանակ զորքով բանակել է Գավգամելայում (ներկայիս Իրաքի Էրբիլ քաղաքի մոտակայքում):

Գավգամելայի ընդարձակ հարթավայրը հարմար էր պարսկական զորքի ծավալման համար: Ըստ ժամանակակիցների՝ Դարեհի բանակը գերազանցում էր Ալեքսանդրինը մոտ հինգ անգամ: Այն ուներ 200 000 հետևակ, 45 000 հեծելազոր, 200 մանգաղակիր մարտակառք ու 15 մարտական փիղ:

Մինչ Դարեհն սպասում էր Ալեքսանդրին, հրամայեց հարթել տեղանքն ու լցնել փոսերը՝ իր մարտակառքերի գրոհը հեշտացնելու համար: Ճակատամարտի նախորդ գիշերը Դարեհը, երկյուղելով հակառակորդի անսպասելի հարձակումից, պահեց իր բանակը մարտական զգոնության վիճակում, ինչը հոգնեցրեց զինվորներին: Մինչդեռ հունամակեդոնական զորքը լավ հանգստացավ:

Այդ ճակատամարտի առանձնահատկությունը ուժերի անհավասարությունն էր: Երբ բանակները շարվեցին դեմ-դիմաց, պարզվեց, որ պարսիկների ճակատի երկարությունը չորս կիլոմետր էր, իսկ Ալեքսանդրինը՝ գրեթե դրա կեսը: Այդպիսով, Մակեդոնացու առաջնահերթ խնդիրը թշնամական շրջափակումից խուսափելն էր:

Հակառակորդները դիրքավորվեցին հետևյալ կերպ. Դարեհը իր առաջապահ մասում ճակատի երկարությամբ շարեց հեծյալներին, երկրորդ գծի թևերում՝ հետևակին, իսկ ինքը, ինչպես Իսոսի ճակատամարտի ժամանակ, մնաց կենտրոնում: Ալեքսանդրը, զգուշանալով շրջափակումից, կիրառեց զորքերի եռաճակատ դասավորություն: Նա կենտրոնում տեղադրեց փաղանգը, իսկ ձախից ու աջից՝ Պարմենիոնի (Փիլիպոս II-ի և Ալեքսանդր Մեծի նշանավոր զորավարը) ու իր գնդերը: Մինչ այդ, Ալեքսանդրի փաղանգը առիթ չէր ունեցել ցուցաբերելու իր հնարավորությունները, բայց Գավգամելայում հաստատելու էր իր փառավոր համբավը:

Հայկական զորքի մասնակցությունը Դարեհ III-ի զինյալ ուժերի կազմում հիշատակում են և՛ անտիկ, և՛ ավելի ուշ դարաշրջանի հեղինակները: Ըստ Ռուփոսի (Քվինտուս Կուրցիոս  Ռուփոս. 1-ին դարի հռոմեացի պատմիչ, «Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմություն» աշխատության հեղինակ) և Արիանոսի (2-րդ դարի հույն պատմիչ, «Ալեքսանդրի Անաբասիս» աշխատության հեղինակ)՝ Գավգամելայում արյաց աջ և ձախ զորաթևերում ներկայացված էին Հայաստանի միացյալ ուժերը՝ կուսակալ Երվանդի ու զորավար Միթրաուստեսի գլխավորությամբ: Ցավոք, տեղեկությունները, որոնք լույս կսփռեին գնդերի քանակի, դասավորության և գործողությունների ընթացքի վրա՝ միմյանց հակասում են:

Ռազմարվեստում գործում է մի կարևոր սկզբունք, ըստ որի՝ հակացուցվում է ընտրած մարտավարության կտրուկ փոփոխությունը մարտի ընթացքում: Ալեքսանդրը մտադրված էր հարկադրել թշնամուն խախտել կանոնները և կատարել չնախատեսված ու հապճեպ վերադասավորումներ:

Երբ հակառակորդ կողմերը դիրքավորվեցին, Ալեքսանդրը շարժեց իր գլխավորած թևը, բայց ոչ թե առաջ, ինչպես սպասում էր թշնամին, այլ դեպի աջ: Այդպիսով՝ նա տեղափոխեց մարտադաշտը դեպի չմաքրված, խորդուբորդ հատված և դժվարացրեց պարսկական մարտակառքերի գրոհը: Ալեքսանդրի աջակողմյան տեղաշարժը, սակայն, ծառայում էր է՛լ ավելի կարևոր նպատակի՝ այն խափանում էր թշնամու արագաշարժ հեծելազորի ու դանդաղաշարժ հետևակի միասնականությունը, ինչի հետևանքով նրանց միջև կարող էր ճեղքվածք առաջանալ: Նման հնարավորությունը հաջող օգտագործելու դեպքում Մակեդոնացին կարող էր մխրճվել այդ ճեղքվածքի մեջ ու խառնել թշնամական շարքերը:

Դարեհը, չհասկանալով Ալեքսանդրի զորաշարժը, նետում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա: Սակայն ճակատային գրոհը փաստորեն վերածվում է արագաշարժ մակեդոնական հեծյալների հետևից ընկնելուն: Եվ ինչպես ակնկալում էր Ալեքսանդրը՝ պարսիկների շարքերում ճեղք է գոյանում:

Հեթայրները (թագավորի «բարեկամներ». մակեդոնական բանակի ծանր հեծյալներ) արագ վերադասավորվում են ու սեպաձև բռունցքով մխրճվում ճեղքվածքի մեջ: Նրանց թիկունքում թաքնված պելտաստները (մակեդոնական բանակի թեթև հետևակայիններ՝ «վազողներ») առաջ են նետվում և իրենց գործողություններով շեղում պարսիկ հեծյալների ուշադրությունը: Դա հնարավորություն է տալիս հետևակին ու փաղանգին միավորվելու հեթայրների հետ և բազմապատկելու գրոհի սաստկությունը:

Ինչ վերաբերում է պարսիկների մարտակառքերի չեզոքացմանը, ապա այստեղ մակեդոնացիք հատուկ հնարք էին մշակել: Հետևակը միջանցքներ բացեց ու դրանց մեջ քշեց մարտակառքերը: Առաջացած որոգայթներում պարսիկներն ընկան նետաձիգների հարվածներից, հատկապես խոցելի դարձան անպաշտպան թևերը: Անհաջող եղավ նաև փղերի գրոհը. ամեհի կենդանիներին խրտնեցրին հատուկ տախտակներով, որոնց վրա խփել էին ցից մեխեր:

Ալեքսանդրի թևում մարտը թեժանում էր: Պարսիկների զանգվածի մեջ թափանցած մակեդոնական ջոկը մասնատվեց, ու այժմ արդեն թշնամին մտավ առաջացած արանքի մեջ: Նրանց մի զորաթևը Բաբելոնի կուսակալ Մազեոսի գլխավորությամբ շրջափակեց Պարմենիոնի գունդը, իսկ մյուսը Բակտրիայի կուսակալ Բեսոսի առաջնորդությամբ հարձակվեց Ալեքսանդրի զորախմբի վրա:

Այստեղ անհրաժեշտ է վկայակոչել հայոց այրուձիու մասին սկզբնաղբյուրների տեղեկությունները: Ստուգապես հայտնի է, որ հայկական հեծելազորին հաջողվեց կապադովկացիների հետ նեղել Պարմենիոնին և դուրս գալ նրա թիկունքը: Արիանոսի հավաստմամբ՝ մակեդոնական ձախ թևին անխուսափելի կործանում էր սպառնում, և հավանաբար, այդպես էր կլիներ, եթե Ալեքսանդրը նրան օգնության չուղարկեր հեթայրների ու հիպասպիստների (մակեդոնական բանակի վահանակիր հետևակային) ընտրանի ջոկատներին:

Մինչ Պարմենիոնի թևը դիմակայում էր արյաց բանակի կատաղի հարվածներին,  Ալեքսանդրը, Արքայից արքային գերելու մոլուցքով բռնված, որոշեց առաջանալ նրա ուղղությամբ, ինչպես դա արեց Իսոսում: Հսկայական դաշտի փոշու օվկիանոսը ցնցվում էր կռվողների ճիչերից ու նժույգների խրխնջոցից: Մարտի բեկումնային պահն էր: Մի կողմից՝ Դարեհի ուղղությամբ ահարկու դոփյունով շարժվում էր մակեդոնական փաղանգը, մյուս կողմից՝ սրընթաց մոտենում էր ինքը՝ Ալեքսանդրը: Կաթվածահար եղած արքան նոր միայն հասկացավ իրեն շրջապատելու միտումը: Արքային անվայել սարսափով համակված Դարեհը անմիջապես շրջեց մարտակառքը և դարձյալ դիմեց փախուստի: Այդ պահից Գավգամելայի ճակատամարտը դարձավ անկառավարելի ու վերածվեց սպանդանոցի: Ալեքսանդրը նետվեց Դարեհի հետևից, բայց նրան հասավ օգնություն խնդրող Պարմենիոնի սուրհանդակը: Մոլեգնած Ալեքսանդրն ստիպված եղավ ընդհատել Դարեհի հետապնդումն ու հետ վերադառնալ: Հայկական գնդերը կռվում էին արիաբար և մարտադաշտը լքեցին միայն Դարեհի փախուստից ու մյուս գնդերի ջախջախումից հետո, և «ոչ ոք նրանց թիկունքը չտեսավ…»:

Գավգամելայի կատաղի մարտում հեթայրները մեծ կորուստներ ունեցան: Ինչ վերաբերում է պարսկական հեծելազորին, ապա նրա մի ստվար զանգվածին հաջողվեց ճողոպրել:

Գավգամելան այն վճռորոշ հարվածն էր, որից հետո Աքեմենյանների տիրապետությունն այլևս ոտքի չկանգնեց: Ճակատամարտը ունեցավ հսկայական աշխարհաքաղաքական նշանակություն, համարվում է ռազմական արվեստի գլուխգործոց և դասվում է պատմության մեջ մեծագույնների շարքը: Հին պատմիչների հավաստմամբ՝ «մակեդոնացիների սեպաձև հարվածը շրջեց պատմության ընթացքը»:

Գավգամելայի ճակատամարտում պարտությունից հետո հայրենիք վերադարձած հայ իշխաններն սկսեցին հնարավորինս ինքնուրույն քաղաքականություն վարել: Զորավար Միթրաուստեսը հաստատվեց Փոքր Հայքում և հռչակեց այն անկախ թագավորություն: Կուսակալ Երվանդը դարձավ Մեծ Հայքի թագավոր՝ վերականգնելով Աքեմենյանների կողմից ընդհատված հայոց պետականությունը:

Չնայած Ալեքսանդրը Գավգամելայի ճակատամարտում հաղթանակից հետո իր նվաճած երկրների ցանկում թվարկում էր նաև Հայաստանը, այն հիմնականում մնացել էր նրա ռազմարշավների ուղիներից դուրս: Ք.ա. I դարի հույն պատմիչ և աշխարհագետ Ստրաբոնը նշում է մի դեպք հայերի ու մակեդոնական բանակի ստորաբաժանումներից մեկի անմիջական բախման մասին: Դա տեղի էր ունեցել հայկական Սպեր գավառի մոտակայքում, որտեղ ուղարկվել էր հունական զորախումբ՝ տեղի ոսկու հանքերը գրավելու նպատակով: Հայտնի է, որ հույները պարտություն կրեցին և դուրս մղվեցին Հայաստանից, իսկ հրամանատարը սպանվեց մարտում: