Սկիզբը՝ նախորդ համարում

Վերջին կաթիլը

Առաջին անգամ ստիպված եղան թողնել տունը  2013 թվականին. փետրվարի 14-ն էր, Տեառնընդառաջ: «Դեռ քնած էինք. առավոտյան ժամը վեցն էր,- պատմում է Պերճուհին: -Հզոր պայթյուններ լսվեցին: Պատուհանից դուրս նայեցի, տեսա` թաղի վրա այս ու այն կողմ ռումբեր են պայթում: Ասացի. «Վե՛ր կացեք, պետք է շտապ հեռանալ»: Հազիվ հագնվել էինք, երբ մեր հարևանուհին տան կողքի անցքից կանչեց. «Փախե՜ք, գրոհայինները թաղ են մտել»: Այն գետնուղիներով էին դուրս եկել, որոնց մասին պատմում էի: Կառավարական զինվորները դիմադրում էին. մարտ էր ընթանում: Ասացինք՝  «Մա՛մ, ուշադիր եղիր, դու վազիր՝ առանց ետ նայելու, մենք ետևիցդ կհասնենք»: Մինչև Մաքոյի հետ պատրաստվեցինք, դուռը բացեցինք, իջանք փողոց, մամաս չկար: Մեկ էլ ի՜նչ տեսնենք` արդեն թաղի վերջն է հասել: Մեր միջի արագաշարժը ինքն էր»,- ծիծաղում են քույրերը:  Իսկ սև ժապավենավոր գրոհայինները, դեմ դիմաց, մի տասը քայլի վրա, մարտ էին վարում: Փամփուշտները այս կողմից այն կողմ էին թռչում: Այլևս առանց հետ նայելու վազեցին:

«Մինչ այդ, մի օր էլ, – պատմում է Մաքոն,- մայրս ցերեկով բազմոցին նստած էր, մեկ էլ` տանիքին մի բան խփվեց: Ծուխ, փոշի, իրար չենք տեսնում. մի կերպ երեքով հավաքվեցինք ու իրար փաթաթված լալիս էինք: Քիչ անց Քառասուն Մանկանց եկեղեցու հոգևոր առաջնորդը՝ Տեր Շահան արքեպիսկոպոս Սարգսյանը զանգահարեց, առաջարկեց առաջնորդարանում մնալ: Գնացինք, մի քանի ժամ այնտեղ մնացինք, հետո էլի վերադարձանք տուն: Վստահություն կար, որ եթե սրբազանը մոտակայքում է, ուրեմն` ապահով ենք: Նրա մոտ միշտ հայազգի կամավոր մարտիկներ էին մնում, հերթով պահպանում առաջնորդարանն ու եկեղեցին: Նա այդպես էլ չլքեց քաղաքը. մինչև հիմա էլ այնտեղ է. չնայած եկեղեցին լուրջ վնասված է, բայց վերջերս պատարագ մատուցեց այնտեղ:

Երբ սկսեցինք ստուգել, թե ինչ վնաս ենք կրել, պարզվեց, որ արկը տանիքում գտնվող ջրի տակառն է վնասել: Այդ ջրով էինք լողանում: Վարպետ կանչեցինք: Արաբ ճարպիկ մի մարդ էր, համաձայնեց գալ: Հենց բարձրանում էր վերև, մի երկու քայլ էր անում` թըթըթըխկ, կրակահերթ էր լսվում, իջնում էր ցած: Իսկ ես հազիվ եմ համոզել մարդուն, հո չե՞մ թողնի, որ գնա: Ասացի` «Չէ՛, չէ՛, մի քիչ հետո կհանդարտվի: Արի՛ քեզ համար սուրճ դնեմ»: Քիչ անց նորից փորձում է բարձրանալ վեր, էլի կրակահերթ է լսվում: Վերջապես հաջողեց ավարտել գործը:

Ամեն կիրակի իրենց ավելի ապահով թաղամասից մեզ հյուր էր գալիս կրտսեր քույրս` երեք փոքրիկների հետ: Նախորդ օրը երեկոյան հրթիռներ չկային, մի քիչ հանդարտվել էր, (բայց գիտեինք՝ եթե երկար ժամանակ խաղաղ է, ուրեմն հետո շատ ավելի վատ է լինելու): «Նոթբուքս» դրել էի ծնկներիս, հեռուստացույց էի ուզում դիտել, հեռախոսն էլ ձեռքիս. խոսում էի Հայասատանի բարեկամներիս հետ: Հոսանքն անջատվեց: Ասացի. «Էհ, հազիվ մի կես ժամ նստեցի, սա էր պակաս…Շատ բարկացա, «նոթբուքս» դրեցի սեղանին, ասացի՝ կգնամ, կպառկեմ, ուրեմն: Պերճուհին էլ ներսում նստած գրում էր: 10 րոպե չէր անցել, մեկ էլ՝ մի աղմուկ, պայթյուն, ծուխ: Ուժեղ քամու հոսանքի պես ալիքներով ցնցումներ էին անցնում տնով մեկ: Բոլորս տեղից վեր թռանք. իրար էինք փնտրում, ծխից միմյանց չէինք տեսնում: Այն անկյունում, որտեղ նստած էի մինչև այդ, հրթիռի մի բեկոր էր մխրճվել, մեծ անցք էր բացվել: Հրթիռը պայթել էր մեր կողքի տան վրա: Մինչև այդ կարծում էինք՝ սենյակի այդ հատվածն ամենաապահովն է: Եթե դեռ նստած լինեի այդտեղ, մարմինս կտոր-կտոր էր լինելու: Քնել չէինք կարող. մտածեցինք` ի՞նչ անենք ու որոշեցինք մաքրություն անել: Հո չէ՞ինք թողնելու այդպես քարերը, հողը թափված: Մոմ վառեցինք ու մինչև առավոտ մաքրեցինք: Մայրս մեր կիրակնօրյա հյուրերի համար հավ, տարբեր կերակուրներ էր պատրաստել, խեղճը, խոհանոցում էր դրել: Եվ ի՞նչ: Ամբողջովին քար, փոշի, ապակու կտորներ: Տունը մաքրելուց հետո արդեն անցա փողոցին,- շարունակում է պատմել Մաքոն,- աղվոր մը ավլեցի»,- ինքն իր ասածի վրա ուրախ ծիծաղում է Մաքոն: -Հաջորդ օրը Թամարը` քույրս, զանգեց, ասաց. «Ինչպե՞ս եք, գալիս ենք»: Ասացինք` «Թամար, չգաս, այսպիսի բան է պատահել»: Իսկ ինքը` մեզնից էլ խենթ` ասաց. «Բա հիմա որ չգամ, ձեզ տեր չկանգնեմ, ե՞րբ պիտի գամ»: Երեխաների, ամուսնու հետ եկան մեր տուն. փոքրը դեռ մանկասայլակի մեջ էր: Նորից կերակուր պատրաստեցինք ու սեղան դրեցինք, որ ճաշենք: Քեռայրս ասաց. «Մաքո, այսօր մի տեսակ հանգիստ չեմ. եկեք այս սեղանը ներսի սենյակը տանենք»: Համաձայնեցինք: Նստեցինք` ուրախ-զվարթ կերանք-խմեցինք: Պերճուհին և Թամարը վեր էին կացել, որ սուրճ եփեն: Մեկ էլ՝ մի պայթյո~ւն. գիշերվա պայթյունը հեչ բան էր դրա համեմատ: Մեր տանիքի վրա հրասանդ  էր ընկել: Քարե պատի միջով ականն անցել և մխրճվել էր այն սենյակի առաստաղի մեջ, որտեղ սկզբում պատրաստվում էինք ճաշել: Այդ տեղը ամբողջովին քարերի մեջ էր: Այսպիսով՝ մեկ օրվա ընթացքում երկու փորձանքից փրկվեցինք: Բոլորս ցած իջանք. հորեղբայրս այդ պահին վեր էր բարձրացել ինչ-որ բան բերելու: Ուժեղ քամու հոսք էր զգացել դեմքին ու արագ ձեռքերով ծածկել` պաշտպանել աչքերը: Գլուխը բռնած իջավ ցած` ամբողջովին արյան մեջ: Ճակատն էր վնասվել: Ելավ, թե՝ «Անմիջապես գնանք այստեղից»: Բայց մենք կանգնեցրինք նրան: Արդեն գիտեինք՝ դեռ  էլի հարվածներ պետք է լինեն: Այդպես էլ եղավ:

Քեռայրը, իր կուսակցական ընկերների հետ` կռված, կարգին տղաներ, Թամարին ու երեխաներին տեղափոխեց ապահով վայր: «Դուք էլ պատրաստվեք. այլևս այստեղ մնալը ապահով չէ»,- ասաց: Ամեն մեկս պատրաստած պայուսակներ ունեինք. տեղափոխվեցինք Սոսիի` մեր մյուս քրոջ տուն: Հետո՝ վարձով տուն:

Գրեթե ամեն Աստծու օր, մեծ պայուսակները քարշ տալով, գնում էինք Քառասուն Մանկանց եկեղեցու թաղի մեր տունը և այն, ինչ մեքենայով չէինք հասցրել տեղափոխել, քարշ տալով էինք տանում: Մեր ունեցվածքի զգալի մասն այսպես դուրս բերեցինք. բայց ինչ վախերով, ինչ տագնապներով: Մնացին գրքերը, սառնարանն ու պահարանը:

Ես ու Պերճուհին ամեն օր գնում էինք` այդ ճամպրուկները ձեռքներիս. ռումբերի տարափի տակ»:

Հիշում է Պերճուհին. «Թաղ էինք մտնում, պետքական իրերն էինք տեղափոխում: Մի անգամ տեսնեմ` Մաքոն բարձրացել, պահախցիկից Կաղանդի ծառն է փորձում իջեցնել: Պայթյունի ձայնն ենք լսում մոտակայքից: «Աղջի՛կ, իջի՛ր անմիջապես, Կաղանդի ծառն էր մեզի պակաս»: Իսկ Մաքոն թե` «Ընդամենը երկու տարի է, որ գնել եմ: Տանենք, վայելենք»:

Ես շունչս պահած լսում եմ այս պատմությունները ու չեմ դիմանում, հարցնում եմ. «Ե՞վ, տարա՞ք վերջը…»: «Հա՛,- ասում է Մաքոն հաղթական,- ասացի. «Դու գնա՛, Պերճո՛ւկ, ես կբերեմ». այստեղ արդեն բոլորս ծիծաղից ուշաթափվում ենք…

Այսպես մի շաբաթ պայուսակը քաշելով Մարգարիտն ու Պերճուհին տեղափոխում են իրենց իրերը:  Ազիզիե թաղից մի հայ մարդ ամեն օր հետաքրքրությամբ հետևում է նրանց: Մի անգամ մոտենում, տարակուսած ու մտահոգ հարցնում է. «Է՞, ասօր վերջը ի՞նչ պիտի ըլլա»:

«Արդեն շատ վտանգավոր էին դարձել մեր այցելությունները… Մի անգամ, երբ թաղի կեսը հատել էինք, զինվորները մեզ կանգնեցրին: Ասացին՝ արգելված է, զինվորական գոտի է: Ես էլ թե` «Տունս է այստեղ»: Մի օր առաջ ընտրել, դասավորել էինք մեր գրքերը, որ դուրս բերենք. յոթ արկղ գիրք էինք պատրաստել: Եկավ երիտասարդ սպան ու ցույց տալով մեր տունը, ասաց. «Մենք այստեղ ենք մնալու»: «Բայց գրքեր ունենք,- փորձեցի հակաճառել,- քույրս գրող է, իրեն պետք են այդ գրքերը»: «Անհոգ եղեք, մենք տեր կլինենք ձեր գրքերին»: Ափսոս, հետո այդ գրքերը հրկիզվեցին:  Այս մեկ ու կես տարվա ընթացքում, թերևս, 15 տարվա սարսափ ապրեցինք»:

Պերճուհի Ավետյանը Հալեպի «Գանձասար» թերթի աշխատակցուհին է, ճանաչված մտավորական, արձակագիր: Հայաստան գալով` ՀՀ Գրողների միության անդամ է դարձել:

Երբ եկել են Հայաստան, շատ ծանր հոգեվիճակում են եղել երկար ժամանակ. «Գիշերները արթնանում էի, լալիս էի: Անընդհատ հիշում էի ու տագնապի, սարսափի զգացում էի ունենում: Բայց, փա~ռք Աստծու, դա էլ անցավ,- ասում է Մաքոն ու անմիջապես լուսավոր ժպիտով ավելացնում,- իսկ հիմա ծիծաղում ենք այս ամենի վրա: Եկեք, ցույց տանք մեր տունը»,- և երեք կանայք սիրով ու հպարտությամբ ցույց են տալիս իրենց՝ կոկիկ, ակնհայտորեն սիրով կահավորած բնակարանը…

«Մեր թաղը երկար վերականգնվելու կարիք ունի,- ասում է Մաքոն,- այժմ ոչ բնակիչ  կա, ո՛չ էլ զինվորական, …տներից, խանութներից շատերը լիովին հողին են հավասարված: Վերջերս ֆեյսբուքով մեկը նկարել ու  տեսանյութ էր տեղադրել: Պերճուհին կանչում է, թե «Արի՛, տե՛ս, այս շենքը ում շենքն է, փլատակներ են»: Ուշադիր նայեցի, ասում եմ. «Բայց սա չէ՞ որ մեր տունն է…»:

***

Պատերազմի ամբողջ ընթացքում և մինչև օրս Սիրիայում կյանքը չի դադարել, չեն փակվել դպրոցները: Միայն այն օրերին դասեր չէին լինում, երբ հրետակոծությունը շատ խիստ էր լինում: Այսօր սիրիահայ  համայնքում հաշվվում է մոտ 18-20000 մարդ` ի տարբերություն նախկին 70000-ի: Դեռ պատերազմն ավարտին չի մոտեցել, և այս թիվը շատ փոփոխական է. մարդկանց որոշ մասը դեռ լքում է երկիրը, մի մասն էլ, համեմատաբար խաղաղված շրջաններում,  վերադառնում են իրենց լքյալ տները: Հալեպում կրակոցները գրեթե դադարել են, սակայն արվարձաններում կան զինյալ խմբեր, և քաղաքի ծայրամասերում դեռ կրակոցներ ու ռմբակոծություններ են լինում: Սիրիայում որոշ շրջաններ ամբողջովին ավերակների են վերածվել, սակայն կան շրջաններ, որ շատ քիչ վնաս են կրել: Համայնքի ուժը և հայ ու արաբ ժողովուրդների դարավոր բարեկամությունը օգնել է, որ այդ դժվար պայմաններում մարդիկ չդադարեցնեն աշխատանքը, որոշ գործարաններ արդեն գործում են: Մշակութային կյանքը նույնպես դադար չի ունեցել: Եկեղեցիները, որոնք համեմատաբար փոքր վնասներ են կրել, նորոգումից հետո գործում են: Սակայն Դամասկոսում վիճակն անհամեմատ վատ է. Արևելյան Ղութայի մեջ այժմ կենտրոնացած զինյալ խմբավորումներն այդտեղից հրթիռակոծում են հեքիաթային Դամասկոսը: Մեծ քաղաքական խաղերը  տեղեկատվական պատերազմից պարբերաբար իրական պատերազմական գործողությունների թատերաբեմի են վերածում երբեմնի ծաղկուն այս երկիրը: Վնասներից անմասն չեն մնում նաև հայկական թաղամասերը…

ՔՆԱՐ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ