1992թ. Երեւանում տեղակայված նախկին խորհրդային ուղղաթիռային էսկադրիլիայի հրամանատարի տեղակալ գնդապետ Էրիկ Մարտիրոսյանը ծառայության ավարտին հագնում էր քաղաքացիական հագուստ եւ ուղղաթիռով գնում մարտական առաջադրանք կատարելու կամ հայ օդաչուներին իր փորձը փոխանցելու: Շուտով այդ մասին իմացան, եւ զորամաս եկավ 7-րդ գվարդիական բանակի հրամանատար գեներալ-գնդապետ Ֆեոդոր Ռեուտը: Սպայական կազմի հետ խիստ խոսակցություն էր ունեցել եւ կտրականապես արգելել էր նրանց մասնակցելու մարտական գործողություններին: Հետո առանձին հանդիպել էր Մարտիրոսյանի հետ, բայց ոչ մի տույժ չէր տվել:

-Խոստացա նման բան այլեւս չանել ու… նույն օրն էլ արեցի,- պատմում է գնդապետ Մարտիրոսյանը:- Առաջադրանքներ կային, որ պետք էր կատարել ու նաեւ՝ քաղաքացիական օդաչուներին ռազմական ուղղաթիռների կրակային հզորությունների կիրառման կերպը սովորեցնել: Ի դեպ, նույն բանն էին անում նաեւ գնդապետ Գուլյաեւն ու փոխգնդապետ Վոլոդյա Դիդենկոն, ովքեր հետագայում զոհվեցին: Ուրիշների կյանքի հարցում իմ ստանալիք տույժը չէր կարող նշանակություն ունենալ:

Երբ հրամանատարին տեղափոխեցին այլ զորամաս, եւ Էրիկ Մարտիրոսյանը նշանակվեց զորամասի հրամանատարի պաշտոնակատար, խստորեն հետամուտ եղավ, որ զորամասի սպառազինությունն ու գույքը ամբողջությամբ հանձնվի հայկական բանակին: Մարտական միավորների 80%-ը, ինչպես եւ թռիչքների ապահովման ամբողջ հատուկ տեխնիկան, սարքին էր: Զորամասն ինքը հանձնեց հայկական բանակին, իսկ կես տարի անց ինքն էլ ընդունեց: Զորամասում միակ գործող օդաչուն էր, եւ բոլորի հետ թռչում էր, ամեն օր գետնից թռիչք ղեկավարում, հրահանգավորում…

♦♦♦

1992-ի հունիսի առաջին կեսին սկսվեց ուղղաթիռային զորամասի հանձնումը հայկական բանակին: Գնդապետ Սերգեյ Յազջյանը պատմում է, որ հատկապես վերգետնյա ծառայությունների մասնագետներին խնդրել էին դեռ հայկական բանակ չտեղափոխվել: Պաշտպանության նախարարությունը մեծ ջանքեր էր գործադրում, որ բոլոր զորամասերում հայ զինծառայողներ ունենան` արգելել համար թալանը եւ գույքի ու սպառազինության կանխամտածված ոչնչացումը: Հայ օդաչուների օգնությամբ էլ ընդունեցին ավիացիոն տեխնիկան:

«Բայց դեռ վախենում էինք, որ հեռացող նախկին խորհրդային բանակի հրամանատարությունը կփորձի իր հետ տանել նաեւ ավիացիան,- պատմում է գնդապետ Յազջյանը:- Գողությունը կանխելու համար գիշեր-ցերեկ ուղղաթիռների մոտ էինք, դրանց մեջ էինք քնում: Նախադեպը կար. ընթացիկ նորոգման պատրվակով ամիսներ առաջ երկու ուղղաթիռ էին տարել: Այդ հարցն ի վերջո Վազգեն Սարգսյանը լուծեց, եւ տարածի փոխարեն երկու այլ ուղղաթիռ տվեցին մեզ:

Զորամասի ընդունման հետ մեկտեղ սկսվեց եւ մեր հրամանագրումը. հունիսի 12-ին նշանակվեցի զորամասի ուղղաթիռների շահագործման տեխնիկական մասի պետ: Նույն շենքում արդեն երկու` հայկական եւ ռուսական զորամասերի շտաբ կար, «միջբանակային» հարաբերությունները լավ էին, եւ ավիացիոն սպառազինությունը մեզ հանձնվեց լրիվ սարքին վիճակում»:

Օգոստոսին Մոսկվայի հետ պետական պայմանագիր կնքվեց, ու ամեն ինչ շտկվեց: Բայց մինչ այդ մարտական թռիչքներն արդեն սկսվել էին… Առաջինը հունիսի 21-ին էր, երբ օդ բարձրացան երկու ՄԻ-24-երն ու ՄԻ-8-ը:

♦♦♦

Ավիացիոն զորամասի հանձնումը նոր էր սկսվել, երբ Երեւան եկավ այն ժամանակ երրորդ կարգի օդաչու, այսօր արդեն ավիացիայի պահեստի փոխգնդապետ Արմեն Մարտիրոսյանը, որն արդեն տիրապետում էր ՄԻ-2, ՄԻ-8 եւ ՄԻ-24 ուղղաթիռների վարման յուրահատկություններին:

«Ծառայությունս Երեւանում շարունակելու համար պիտի պահանջագիր տանեի Անդրզինօկրուգի շտաբ, բայց ավիացիոն զորամասի հրամանատար Սերգո Խանագյանը հարցը մեկեն փակեց. «Վաղը կներկայանաս ծառայության, իսկ այդ հարցերը նախարարությունը կլուծի»: Զորամասի շտաբի մի թեւում հայերն էին, մյուսում՝ ռուսները: Զինվորական ուսումնառության տարիների դասընկերներիս հանդիպեցի: Ապշած գոռում էին. «Արմեն, ո՞ւր ես եկել, այս երկրում զինվորական ավիացիա չկա, այստեղ ի՞նչ ես անելու, մեզ հետ ետ դարձիր»:

Նրանք իրավացի էին, այդ օրերին ուղղաթիռի գործող օդաչուներ էին Դեդը՝ Բորիս Խաչատուրովը, քիչ ավելի ուշ եկած, տարիքով մեծ Խանագյանն ու Գրիգոր Բաղինյանը, Մյասնիկ Մարտիրոսյանն ու ես: Մյուսները կա՜մ ուսումնառությունն էին կիսատ թողել, կա՜մ միայն ԴՕՍԱԱՖ-ի դասընթացներն էին ավարտել, կա՜մ թռիչքային մեծ ընդմիջում ունեին:

♦♦♦

92-ի աշնան սկզբին հայկական բանակ տեղափոխվեց այսօր ավիացիայի վարչության պետ գնդապետ Ավետիք Մուրադյանը, որ թռչում էր ՍՈՒ-17 կործանիչ եւ ՍՈՒ-24Մ ռազմաճակատային ռմբակոծիչներով: Ավագ օդաչու էր, 92-ի փետրվարին պիտի մեկներ օղակի հրամանատարների համար նախատեսված դասընթացների: Հունվարին արձակուրդ եկավ, իսկ մի քանի օր անց… «Հայրս մեկեն պոռթկաց, թե պատերազմ է, Հայաստանում բանակ են ստեղծում, դու Վրաստանում ի՞նչ ես անում: Ու բացատրեց, որ Երեւանում արդեն կա պաշտպանության նախարարություն:

Ես Մեծ Մասրիկից միանգամից Ռուսաստան էի մեկնել սովորելու, Երեւանը լավ չգիտեի, եւ մեծ քաղաքում, անընդհատ մոլորվելով, անցորդներին հարցնում էի, թե որտե՞ղ է պաշտպանության նախարարությունը: Ի վերջո, գտա «Արցախ» կոմիտեն, որտեղ իմանալով, որ զինվորական օդաչու եմ, բացատրեցին, թե ուր գնամ: Նախարարությունում զրույցը երկար տեւեց. ասացին, որ Հայաստանը զինվորական ավիացիա դեռ չունի, ու պահանջեցին հանգիստ շարունակել ծառայությունս, մինչեւ կանչեն:

Զորամասի հրամանատար Ֆեդչենկոն վերադարձիս ապշեց. «Մարտական գոնե մեկ ինքնաթիռ կամ ուղղաթիռ չունենալով` ռազմաօդային ուժե՞ր եք ստեղծում, դու էլ իսկույն ամեն ինչ թողնելով՝ գնո՞ւմ ես»: Բայց օգնեց ընտանիքս ու գույքս տեղափոխելու գործում եւ հաջողություն մաղթեց թե՛ ինձ եւ թե՛ Հայաստանի դեռեւս անինքնաթիռ ու անուղղաթիռ ավիացիային: Երբ եկա, Հայաստանում օդային հարձակողական միջոցներ դեռ չկային, բայց կային դրանք ձեռք բերելու քաղաքական պայմանավորվածություններ: Իսկ Ալեքսանդր Աբրահամյանը, Մելիք Մելիքյանը, Դանիել Բալայանն ու Եղիշե Համբարյանը հիմնականում նախկին ԽՍՀՄ ռազմաօդային ուսումնարաններից հեռացված տղաների հետ արդեն արագացված դասընթացներ էին կազմակերպել»:

ՏԻԳՐԱՆ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ
փոխգնդապետ