Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Ռուսաստանում գործում էր «Վերաշինություն» հայկական կոմիտեն, որի 1916թ. փետրվարի 24-ի նիստում ընդունվում է այսպիսի որոշում. «Լսելով կոմիտեի փոխնախագահ Ա. Առաքելյանի առաջարկությունը հօգուտ պատերազմից տուժածների կոմիտեի միջոցներով Ա. Կուլեբյակինի «Մհերի դուռը» պոեմը եւ «Վանի վերհուշեր» բանաստեղծությունները հրատարակելու մասին՝ կոմիտեն որոշեց. գեներալ Կուլեբյակինի բանաստեղծական ստեղծագործությունները հրատարակել 3000 տպաքանակով եւ ողջ հասույթը հատկացնել պատերազմից տուժածներին»։

Ո՞վ էր գեներալ Կուլեբյակինը, ի՞նչ ստեղծագործությունների մասին է խոսքը։

Գեներալ Կուլեբյակինի եւ, մասնավորապես, նրա «Մհերի դուռը» պոեմի մասին տեղեկություններ է հաղորդել Թիֆլիսում լույս տեսնող «Մշակ» թերթը, որից էլ դրանք արտատպել է «Արմյանսկի վեստնիկ» ամսագիրն իր 1916թ. 7-րդ համարում, «Գրական նորույթ» խորագրով։ Կարդում ենք. «Ռուս գեներալ Կուլեբյակինը Վասպուրականում գտնվելու ժամանակ ուսումնասիրել է հայկական լեգենդներ, մասնավորապես՝ «Սասունցի Դավիթ եւ Մհերի դուռ» լեգենդը մի քանի տարբերակներով, որոնք թարգմանել է հանգուցյալ Գ. Խալաթյանցը (Գ. Սրվանձտյանի ստեղծագործություններից)»։

Նկատենք, որ «Սասունցի Դավիթ» էպոսի ռուսերեն թարգմանությունը, որը, ի դեպ, եղել է նշանավոր հայագետ Գ. Խալաթյանցի անդրանիկ գործը, լույս էր տեսել դեռեւս 1881-ին, եւ Կուլեբյակինն ամենայն հավանականությամբ դրան ծանոթ է եղել մինչեւ Վասպուրական մեկնելը։ Ակնհայտ է, որ Խալաթյանցն իր թարգմանությունը կատարել է նշանավոր բանահավաք Գ. Սրվանձտյանի «Գրոց ու բրոց» գրքից (1874), որտեղ զետեղված էր «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ» էպոսի պատումներից մեկը, որը, ըստ հայագետ-բանասերների, ամենահաջողվածն է էպոսի բոլոր 150 պատումներից։ Ծանոթ լինելով Խալաթյանցի թարգմանությանը եւ հենվելով սեփական ուսումնասիրությունների վրա՝ Կուլեբյակինը գրում է իր «Մհերի դուռը» պոեմը, որն ունի «Վանի լեգենդ» ենթավերնագիրը եւ բաղկացած է նախաբանից ու չորս բաժիններից։

«Մշակը» տեղեկացնում է, որ պոեմի ձեռագիրը Վանից իր հետ բերել եւ տպագրության համար «Վերաշինություն» հայկական կոմիտեին է հանձնել Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը։ Նա եղել է պատմաբան, հնագետ եւ, ինչպես նշվում է կենսագրականում, 1915-17թթ. Կայսերական գիտությունների ակադեմիայի գործուղմամբ Վանի, ինչպես նաեւ Բիթլիսի ու Էրզրումի վիլայեթներում հավաքել է ավելի քան հազար ձեռագիր, պատմական վավերագրեր եւ ազգագրական նյութեր։ Ահա այդ ընթացքում էլ Տեր-Ավետիսյանը հանդիպել է գեներալ Կուլեբյակինին, հիացել նրա «գեղեցիկ բանաստեղծական աշխատանքով» ու այդ մասին տեղեկացրել հայկական կոմիտեին, որն էլ, ինչպես նշեցինք վերեւում, որոշում է ընդունել գեներալի պոեմն իր միջոցներով հրատարակելու մասին։ Պոեմն ու «Վանի վերհուշեր» շարքը մեկ գրքով լույս են տեսել 1916թ.։

Ինչո՞ւ էր գեներալ Կուլեբյակինը հայտնվել Վանում։ Իհարկե՝ ոչ «Մհերի դուռը» պոեմը կամ «Վանի վերհուշեր» բանաստեղծական շարքը գրելու համար։ Նրան Վան էր տարել 1914-16թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը։ Շուրջ կես տարի անցկացնելով Արեւմտահայաստանում, մասնավորապես՝ Վանում, ռուս բարձրաստիճան զինվորականը տեսավ մեծ արհավիրքը՝ Հայոց ցեղասպանությունը, տառապանքը մի հինավուրց ժողովրդի, որ դարեր շարունակ ապրել էր իր հայրենի հողում ու արարել համաշխարհային մշակույթի գլուխգործոցներ, եւ հիմա տեսնում էր դրանց վայրագ ավերումը, ավելին՝ հրի ու սրի մատնվում ինքը։

Անուրանալի են պոեմի գրական արժանիքները, բայց այն ունի մեկ արժանիք եւս՝ ռուս ընթերցողին հայոց դյուցազնավեպի հերոսի միջոցով ներկայացնում է մի ամբողջ ժողովրդի ոգին, կամքը՝ ապրել եւ հարատեւել։ Այն դժնդակ ժամանակներում, երբ հայոց ճակատագրի վրա յաթաղանի պես կախվել էր սեւ ամպը, գրող-գեներալի այս հայացքը ժողովրդի անցյալը կապում է ներկայի հետ, արդիականացնելով պատմությունը՝ հայ ժողովրդին պատուհասած ողբերգությունը ներկայացնում որպես համընդհանուր ողբերգություն, որին իր գնահատականը պետք է տա աշխարհը։ Ինքը՝ հեղինակը, հայոց ցավը ներկայացնում է որպես անձնական ցավ եւ ստիպում իր ընթերցողին համակվել նույն ապրումով։ Հատկանշական է, որ պոեմում ցայտունորեն ընդգծվում է ոչ միայն հայերի դառը ճակատագիրը, այլեւ նրանց հերոսականությունը, ցավին դիմադարձ կանգնելու ազգային հատկանիշները։ Դրանք առավել անմիջականորեն ի հայտ են գալիս «Վանի վերհուշեր» շարքում։ «Վանի պաշտպանությունը» բանաստեղծության մեջ, օրինակ, Կուլեբյակինը նկարագրում է այն պահը, երբ կանայք հաց եւ հրացանի գնդակ են հասցնում իրենց կռվող ամուսիններին, մեծերին օգնության հասնում երեխաները։ Սրանք գրական հնարանքներ չեն, այլ ականատեսի վկայություններ՝ առնված չափածո խոսքի կառուցվածքային ձեւերի մեջ։ Նույնը կարելի է ասել «Վանի կործանումը», «Հին Վանը», «Վանա լճում», «Աղթամար» եւ այլ բանաստեղծությունների մասին։

«Մհերի դուռը» պոեմը գրելու շարժառիթներն է ներկայացնում եւ թեմայի որոշ մեկնաբանություններ տալիս Ա. Կուլեբյակինի առաջաբանը, որը կցվել է գրքին։ Գեներալը, որն անառարկելիորեն նաեւ գրչի մարդ է, տեսնում եւ խորապես վերապրում է դառը հակասությունը. մի կողմից՝ ոգեղեն մշակույթ, մյուս կողմից՝ դրա վայրագ ոչնչացում։ Լեգենդներ ծնած հողը տնքում է վայրենի կճղակի տակ։ «Պետք է լինել այդ լեգենդների գործողության վայրում, պետք է անձամբ տեսնել հնագույն հուշարձանները, անցյալի մշակույթի դեռեւս երեւացող հետքերը, հոյակապ եւ հանելուկային բնությունը, պետք է սեփական աչքերով հետեւել բազմաթիվ հնագույն ձեւեր պահպանած կենցաղի բնորոշ կողմերին՝ խորապես հասկանալու եւ զգալու այս բազմաչարչար երկրի ծնած պոեզիայի գեղեցկությունը»,- գրում է Կուլեբյակինը։

Առաջաբանում գեներալն ի հայտ է բերում բանասիրական պրպտումների որոշակի ունակություններ։ Նա, օրինակ, զուգահեռներ է անցկացնում Ֆիրդուսու «Շահնամեում» Ռուստամի ու Զոհրաբի եւ Դավիթի ու Մհերի մենամարտերի միջեւ։ Լինելով ռուս մարդ՝ Կուլեբյակինը որոշակի նմանություններ է տեսնում նաեւ ռուսաց եւ հայոց դյուցազնավեպերի հերոսներ Սվյատոգորի ու Մհերի միջեւ։ Ընդարձակ ծանոթագրությունները, որոնք պատկանում են գեներալի գրչին, վկայում են հայոց դյուցազնավեպերի, հայկական բանահյուսության, տեղավայրերի, պատմական հուշարձանների նրա լայն իմացության մասին։ «Մհերի դուռը» լեգենդը ցնցել է նրան իր խորը փիլիսոփայությամբ։ «Ես շնորհակալ եմ ճակատագրից, որ ինձ հնարավորություն տվեց իմ աչքերով տեսնել վեհաշուք այն դուռը, որի հետեւում լռում է լեգենդի գաղտնիքը»,- գրում է նա առաջաբանում։

Գեներալ Ա. Կուլեբյակինը, անշուշտ, հայ ժողովրդի երախտավորների եւ մեծ բարեկամների շարքում է։ Որպես զինվորական նա կռվեց հայ կամավորների հետ, տեսավ մեր ժողովրդի ցավը եւ արձագանքեց դրան, հրաշալի խոսքեր թողեց Հայաստանի եւ հայերի մասին։

Հայերի մեկ այլ մեծ բարեկամ՝ ռուս բանաստեղծ Ս. Գորոդեցկին, որը «Ռուսսկոյե սլովո» թերթի գործուղմամբ եւ ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհ. Թումանյանի օրհնությամբ 1916-ին նույնպես եղել է Վանում, տեսել եւ վերապրել այն, ինչ տեսել ու վերապրել է Կուլեբյակինը, բարձր է գնահատել նրա «Մհերի դուռը» գիրքը։ «Այն, անկասկած, իրենից մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես հիմա, երբ Ռուսաստանը սկսել է ճանաչել եւ սիրել Հայաստանը»,- գրել է Գորոդեցկին։

Ռուսական բանակի գեներալի գիրքը ոչ միայն բարոյական, այլեւ վաճառքից գոյացած հասույթով նյութական օգնություն եղավ պատերազմից տուժած հայերին։ ՀՀ ազգային գրադարանն ունի այդ գրքի երկու օրինակ։

Ն. ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ