ՔԱՐՏԵԶՆԵՐԸ՝ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԽՈՍՈՒՆ ՎԿԱՆԵՐ

Օրերս «Հայ զինվորի» խմբագրությունը թերթի մեր լավ բարեկամ և մշտական ընթերցողներից՝ Արտյուշ Սանոսյանից մի նամակ ստացավ, որում նա բավական հետաքրքիր և սուր հարցադրումներ էր արել: Պարզվում է՝ նամակի հեղինակն իր թոռների հետ այցելել է Հայաստանի պատմության թանգարան, և նրանց զարմացրել ու վրդովեցրել է այն  փաստը, որ 10-րդ դարի պատմական քարտեզում Հայաստանի կողքին «բազմել է», այսպես կոչված, Ադրբեջան անվանումը: Ի՞նչ Ադրբեջան 10-րդ դարում, այն էլ Հայաստանի պատմության թանգարանում, ո՞րն է այդ քարտեզի ցուցադրման նպատակը, ինչո՞ւ չկան համապատասխան բացատրություններ հայերեն և անգլերեն մեկնաբանություններում:

Եվ ահա նամակի հետքերով Հայաստանի պատմության թանգարանում ենք: Բազմաթիվ այցելուներ կան, որոնց թվում՝ օտարերկրյա զբոսաշրջիկներ: Մինչև հիմնական ցուցասրահներ մտնելը, քարտեզների մեծ ցուցադրություն է: Կենտրոնում «աղմուկ հանած»՝ «Հայաստանի, Արրանի (Աղվանքի) և Ադրբեջանի» քարտեզն է: Այն վերցված է արաբ ճանապարհորդ ալ–Իսթահրիի՝ 950թ. գրված «Ճանապարհների և երկրների մասին գրքի» պարսկերեն (14-րդ դարի կեսերին արված պատճեն) թարգմանությունից: Բնագիրը պահվում է Լոնդոնի բրիտանական գրադարանում: Քարտեզում քաղաքները նշված են տարբեր գույնի շրջանակներով, իսկ լեռները՝ բուրգերով: Տրված են Բաքու, Շաբրան, Դերբենտ, Շիրվան քաղաքների անունները, Քուռ և Արաքս գետերը: Արաքսից հարավ՝ քարտեզի արևմտյան եզրին են Կալիկլան (Կարինը կամ Էրզրումը), Մալազկերտը (Մանազկերտ), մի քանի անվանումից հետո՝ Նաշուա (Նախիջևան) քաղաքը: Հայերեն անվանումներով մակագրված են Փոքր Մասիս և Մեծ Մասիս լեռները: Մարաղ, Դախարղան, Ուրմիա, Սալմաստ, Խոյ, Բերկրի, Արճեշ, Խլաթ և այլն, իսկ այդ ճանապարհի վերջում գրված է՝ Հայաստանի շրջան:

Քարտեզում Արրանը նույն պատմական Աղվանքն է: Իսկ Հայաստանի կողքին ներկայիս Ադրբեջանը չէ, այլ պատմական Ատրպատականը՝ Պարսկաստանի մի մասը, որն այսօր էլ այդպես է անվանվում: Ի սկզբանե քարտեզը հենց պարսկական տարածքները ներկայացնելու համար է գծվել: Բնականաբար, ներկայիս Ադրբեջանի մասին այնտեղ խոսք անգամ չէր կարող լինել:

Տվյալ քարտեզը ներկայացվել է ընդհանուր ցուցասրահում, տարբեր այլ քարտեզների կողքին, որոնց վրա երևում է Հայաստանը: Նպատակը մեկն է՝ ցույց տալ, ապացուցել, որ Հայաստանը միշտ եղել է որպես պետական միավոր, նույնիսկ աշխարհի ամենահին փաստաթղթերում: Փաստացի, նաև «Հայաստանի, Արրանի (Աղվանքի) և Ադրբեջանի» քարտեզի միջոցով չեզոքացվում է ներկայիս Ադրբեջանում լայնորեն շրջանառվող լեգենդը՝ իրենց «հինավուրց» ազգ և պետություն լինելու մասին:

Ցուցասրահում ներկայացված է համաշխարհային քարտեզագրության գանձարանից քաղված մի ընտրանի, որում ներառված են հին արևելյան, հունական, հռոմեական, վաղ և ուշ միջնադարի քրիստոնեական ու իսլամական քարտեզներ՝ ստեղծված Ք. ա. 6-րդ դարից մինչև մեր թվագրության 19-րդ դարը:

Ընտրված բոլոր քարտեզներում Հայաստան երկիրն արձանագրված է իբրև տարածքային միավոր՝ իր անունով, լեռներով, գետերով և քաղաքներով: Հատկանշական է, որ Հայաստանը նշված է մեզ հասած ամենահին քարտեզի՝ Ք. ա. 6-րդ դարի բաբելական կավե սալիկի վրա: Նշանավոր աշխարհագրագետների և քարտեզագիրների հեղինակած այս նմուշները փաստացի վկայագրեր են, որոնք ի ցույց են դնում Հայաստանի պատմական և քաղաքական իրավիճակի պատկերը տարբեր ժամանակաշրջաններում: Այս շարքում «Հայաստանի, Արրանի (Աղվանքի) և Ադրբեջանի» քարտեզը իր կարևոր փաստագրական և ճանաչողական նշանակությունն ունի:

Քարտեզների բնօրինակները պահվում են Լոնդոնի բրիտանական գրադարանում, Փարիզի Ազգային գրադարանում, Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանում, Բոլոնիայի համալսարանի և Ֆլորենցիայի ազգային կենտրոնական գրադարաններում ու այլուր: Եվ միայն «Ադրբեջան» անվան համար պատմական արժեք ներկայացնող այս փաստաթուղթը չցուցադրելը սխալ կլիներ:

Արսեն ԱՂԵԿՅԱՆ

Հ.Գ. Այսուհանդերձ, Հայաստանի պատմության թանգարանի աշխատակիցներն ընդունեցին, որ անհրաժեշտ է փոփոխություններ կատարել «Հայաստանի, Արրանի (Աղվանքի) և Ադրբեջանի» քարտեզի մեկնաբանություններում՝ թյուրըմբռնումներից խուսափելու համար, խոստացան և՛ հայերենով, և՛ անգլերենով նշել, որ խոսքը ներկայիս Ադրբեջանի մասին չէ, այլ պատմական Պարսկաստանի մի մասի:

Իսկ առաջիկայում մեր թերթում կներկայացնենք նաև մի շարք քարտեզների պատճենները թանգարանին տրամադրած հայ նշանավոր քարտեզագիր Ռուբեն Գալչյանի մեկնաբանությունները՝ քարտեզների, դրանց պատմական արժեքի, ցուցադրման անհրաժեշտության մասին:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶՆԵՐՈՒՄ

 Հայաստանի պատմության թանգարանում ցուցադրված քարտեզներից մի քանիսը

ԲԱԲԵԼՈՆՅԱՆ ԿԱՎԵ ՍԱԼԻԿ

Ք.ա. VI դ., Բրիտանական թանգարան–Լոնդոն, Մերձավոր Արևելքի բաժին:

Բաբելոնյան այս սալիկը մեզ հասած առաջին աշխարհացույց քարտեզն է: Երկրներից նշված են Բաբելոնը (կենտրոնում), որից աջ՝ Ասորեստանը, նրանից վեր՝ Հայաստանը (Արարատի երկիրը):

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ, ԿՈԼԽԻՍԻ, ԻԲԵՐԻԱՅԻ ԵՎ ԱԼԲԱՆԻԱՅԻ ՔԱՐՏԵԶ»

Մոտ 13-րդ դար, մագաղաթ, 42×57,5 սմ, գտնվում է Վատիկանի Առաքելական գրադարանում:

Հունարեն այս ձեռագիր քարտեզը Պտղոմեոսի «Աշխարհագրության» հիման վրա գծված հնագույն քարտեզներից է: Այն պարզ է ու զերծ հարդարանքներից: Հյուսիսային հատվածում երեք երկրներ են՝ Կոլխիսը՝ Պոնտոսի (Սև ծովի) արևելյան ափին, Իբերիան, ապա Ալբանիան (Աղվանքը)՝ Կասպից ծովի արևմտյան ափին: Այդ երկրներից հարավ Հայաստանն է՝ ARMENIA MEGALH  (Մեծ Հայք): Հայաստանի արևմտյան սահմանը եզրագծվում է Եփրատ գետով, իսկ հարավում Մարաստանն է:

ՊԵՎՏԻՆԳԵՐՅԱՆ ՔԱՐՏԵԶ

Բնագիրը՝ IV դ., չափսերը` 640 x 34 սմ, բաժանված է 12 հատվածի, Ավստրիայի պետական գրադարան, Վիեննա:

Գտնվել է գիտնական Կոնրադ Պևտինգերի գրադարանում:

Ենթադրվում է, որ սա Ք.ա. 20 թ. Օգոստոս կայսեր հրամանով Մարկոս Վիսպանիոս Ագրիպպանի պատրաստած բնագրի պատճենն է: Պատկերում է Հռոմեական կայսրության մայրուղիները, կայանատեղիները, ներքին ճանապարհները, կարևոր քաղաքները և դրանց միջև եղած հեռավորությունները՝ հռոմեական մղոններով կամ պարսկական փարսանգներով:

Քարտեզում Հայաստանը գտնվում է Միջագետքից հյուսիս: Նշված են Հայաստանի հինգ մեծ ճանապարհները, որոնց հանդիպման կետը Արտաշատն է: