Language:

  • Հայերեն
  • Русский
  • English

ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ



ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԵրեւանի նահանգի գավառներում կռիվներն առաջին հերթին բռնկվում են Նախիջեւանում եւ Շարուրում, որտեղ ապրում էին մեծ թվով թուրքեր, իսկ իշխանությունը տեղական թուրք խաների ու բեկերի ձեռքում էր:

Նախիջեւան գավառի բնակչությունը կազմում էր 101.000 մարդ, որից 64.000-ը` թուրքեր, 34.000 (35%)-ը` հայեր, իսկ 2000` այլազգիներ: Գավառում կային 170 գյուղեր: Հայաբնակ 60 գյուղերից 40-ը գտնվում էր Նախիջեւանի, իկ 20-ը` Գողթան գավառամասում:

Նախիջեւան քաղաքում հայ բնակչությունը կազմում էր ընդհանուր բնակչության 27,7%-ը՝ 2500 մարդ(500 ծուխ), որից 300-ը բնակվում էր Սուրբ Գեւորգի, 100-ը՝ Ամբար, իսկ մնացածները` Երեք Խորանի եւ Թազաքենդ թաղերում:

Մինչեւ 1905թ. մայիսի 12-ը Նախիջեւան գավառում եւ քաղաքում հայ ու թուրք բնակչությունը խաղաղ է ապրել: Խաղաղության պահպանման գործում նշանակալի ավանդ է ունեցել հոգեւորականությունը, որի ներկայացուցիչները Բաքվի փետրվարյան զոհերի հիշատակին նվիրված եկեղեցիներում ու մզկիթներում կատարած հոգեհանգստի ժամանակ խաղաղության ու եղբայրության են կոչել հայ եւ թուրք բնակչությանը:

Թեեւ թուրք պարագլուխներն ու հոգեւորականությունը նույնպես որոշակի ջանքեր են գործադրել բախումներ թույլ չտալու համար, այնուհանդերձ, հնարավոր չի եղել քաղաքում եւ գավառում տեւականորեն խաղաղ իրավիճակը պահպանել:

Համաձայն թուրք պարագլուխների ծրագրերի՝ Նախիջևանի տարածքը ամբողջովին պետք է մաքրվեր հայ բնակչությունից և այն հայտարարվեր անկախ: Մինչև ընդհարումների սանձազերծումը, Պոլսից եկած հատուկ գործակալների ջանքերով, Բաքվում հաստատվում է պանիսլամիստների կազմակերպությունը, որը «…դրդում է Մաքուի և Նախիջևանի խաներին միանալու իր հետ՝ պարզելով նրանց առաջ վերստին Նախիջևանի խանությանը տիրանալու և անկախություն ձեռք բերելու հույսը»:

Այդ կազմակերպությունը տարիների ընթացքում ոչ միայն հաջողությամբ զբաղվում էր մահմեդականության շրջանում պանիսլամիզմի գաղափարների տարածմամբ ու քարոզչությամբ, այլև զենքի կուտակման և տեղափոխման գործերով:

Իսկ ի՞նչ էին անում հայերը: Բաքվի փետրվարյան դեպքերը թելադրում էին, որ հայկական կողմը՝ հատկապես տեղի Հ.Յ.Դաշնակցության կառույցները, անհրաժեշտ հետևություններ կատարեին ու լրջորեն պատրաստվեին ինքնապաշտպանության: Հայկական կողմն ու ՀՅԴ Քարաբերդի կոմիտեի կառույցները թեպետ իրականում որոշակի քայլեր ձեռնարկել են ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու համար, բայց դրանք բացարձակապես անբավարար են եղել ժողովրդին զինելու ու նրա անվտանգությունը ապահովելու համար:

Թուրքական կողմի պատրաստությունները և քաղաքում ու գավառում տիրող լարված կացությունը արդեն աներկբա մատնանշում էին, որ թուրքերը շատ շուտով նախահարձակ կլինեն, ու կսկսվի հայերի ջարդը:

Ի՞նչ պետք է արվեր: Ժողովուրդը պատրաստ չէր ինքնապաշտպանության, Նախիջևանի ՀՅԴ Քարաբերդի կոմիտեն չուներ անհրաժեշտ մարտական ուժեր՝ դիմագրավելու թուրք հրոսակների հարձակումներին: Այդ պատճառով ՀՅԴ Քարաբերդի կոմիտեն, հաշվի առնելով թուրքերի մոտալուտ հարձակման անխուսափելիությունը, դիմում է ՀՅԴ Երևանի կենտրոնական կոմիտեին՝ հույս ունենալով, որ կստանա ռազմական անհրաժեշտ օգնություն: Պարզվում է, որ Երևանում նույնպես չկային բավարար քանակությամբ մարտական ուժեր: Քաղաքում գտնվում էր Դաշնակցական Խեչոյի գլխավորած փոքրաքանակ մարտական խումբը` փաստորեն միակ մարտական ուժը, որը պիտի ապահովեր Երևանի ինքնապաշտպանությունը: Քաղաքում, բացի այդ մարտախմբից, գործում էր նաև Երևանի ռուսական գիմնազիայի աշակերտների նախաձեռնությամբ կազմավորված «Բորեաս» մարտական խումբը:

«Մեր խումբը,- գրում է «Բորեաս» մարտախմբի անդամ Սեդրակ Ջալալյանը (Սեթո, Ապարանի շրջանի Քասախ գյուղից-Հ. Գ.),-որ սեփական զենքերով ու ռազմամթերքով հագեցած էր ու միշտ պատրաստ կսպասէր Երկիր անցնելու արտոնության, այդ օրերուն միակ խումբն էր, որ կրնար անմիջապէս հասնել Նախիջևանի օգնութեան: Ու մենք Ալոյանին հայտնեցինք մեկնելու մեր պատրաստակամությունը»:

«Բորեաս» մարտական խումբը մայիսի 11-ի երեկոյան հասնում է Նախիջևան:

Ինչպիսի՞ կացություն էր տիրում Նախիջևանում:

ՀՅԴ Քարաբերդի կոմիտեության և Սեդրակ Ջալալյանի վկայությունները հավաստում են, որ այդ պահին նրանց հրամանատարության տակ եղած սահմանափակ մարտական ուժերով չափազանց դժվար էր, գրեթե անհնարին կազմակերպել նախիջևանահայության ինքնապաշտպանությունն ու ապահովել նրա անվտանգությունը: Բայց այլընտրանք չկար: Անհրաժեշտ էր ընտրել կշռադատված մարտավարություն և եղած մարտական ուժերը համապատասխան դիրքերում տեղաբաշխելով` թույլ չտալու թուրք հրոսակախմբերին ներխուժել հայկական թաղամասեր:

Ինքնապաշտպանության կազմակերպման և մի շարք այլ հրատապ հարցերի վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու նպատակով «Բորեաս» մարտական խմբի անդամների մասնակցությամբ մայիսի 11-ի երեկոյան տեղի է ունենում ՀՅԴ Քարաբերդի կոմիտեության հերթական ժողովը, որտեղ էլ ճշտվում են մարտական խմբերի պաշտպանական դիրքերը, ինչպես և թուրքերի հարձակման դեպքում հայ բնակչության անվտանգությունն ապահովելու տարբերակները:

Մինչ հարձակումն սկսելը՝ մայիսի 11-ի առավոտյան, Երևանի փոխնահանգապետն ու Նախիջևանի քաղաքագլուխ Ջաֆար-Կուլի Խանը մի խումբ պետական պաշտոնյաների ու խաների ուղեկցությամբ շրջում են քաղաքում, այցելում են հայ վաճառականներին և «…օձի լեզվով համոզեցին հայ վաճառականներին, որ փոթորիկն անցել է, ու անպատվաբեր է մեզ համար քաղաքիս այս դրությունը, խնդրում ենք վաղվանից բաց անել խանութները. մենք մեր գլխով պատասխանատու ենք, եթե մի բան պատահի»:

Հավատ ընծայելով Ջաֆար-Կուլի Խանի և պետական պաշտոնյաների երաշխիքներին՝ հայ վաճառականները բացում են խանութները: Թուրք ամբոխը կարծես հենց դրան էր սպասում: Խանութները բաց անելուց 25 րոպե անց՝ ժամը 9-ին, թուրք ամբոխը «Եա Ալի գոռգոռալով, հրացաններ, րէվօլվերներ արձակելով՝ չորս կողմից յարձակվեց շուկայի վրայ և սպանեց բոլոր այնտեղ գտնուող հայերին, շատ քչերին հաջողվեց մի կերպ ազատվել»:

Հարձակումից վայրկյաններ առաջ Մինարեի վրա հայտնվում է սպիտակ շորեր հագած մոլլան ու տալիս է հարձակվելու ազդանշանը: Չհանդիպելով որևէ դիմադրության՝ թուրք զինված հրոսակախմբերը սպանում են իրենց ճանապարհին հանդիպած հայերին և, ներխուժելով շուկա, անխնա կոտորում են վաճառատներում ու փողոցներում գտնվող հայ վաճառականներին և անցորդներին:

Հայերի եւ նրանց խանութների ու կրպակների վրա թուրք զինված ամբոխի հարձակման ժամանակ շուկայում և փողոցներում պարեկություն անող ոստիկանական ուժերը լուռ անտարբերությամբ հետեւել են տեղի ունեցող իրադարձություններին ու որևէ քայլ չեն ձեռնարկել կանխելու կոտորածը: Զորքը միջամտում և սկսում է քայլեր ձեռնարկել միայն այն ժամանակ, երբ շուկայում բռնկված հրդեհը տարածվելով հասնում է նաև թուրքերին պատկանող խանութներին:

Շարունակելի

 

ՀԱՄԼԵՏ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

Խորագիր՝ #12 (1132) 06.04.2016 - 12.04.2016, Ուշադրության կենտրոնում, Պատմության էջերից


07/04/2016