ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ

Կարոյի ծխախոտից բարակ ու կապույտ ծուխ է բարձրանում: Գլանակը մատների արանքում ամեն վայրկյան ինքն իր մեջ տալիս-առնում է. մեռնի՞, թե՞ շարունակի ծխալ: Կարոն մոռացել է ծխի նոր ումպ առնել, ու գլանակը տարակուսանքի մեջ է: Գիշերվանից մինչև լույս մի տուփ ծխախոտ է վառել ու հիմա… Կա՛մ թոքերն են հագեցել ծխից, կա՛մ էլ ծխախոտի ջգրու է էդպես անում: Թող մի քիչ մխա ինքն իրեն, որ խելքը գլուխը գա ու ծխողի «ղադրն» իմանա: Կարոն պտտում է ղեկը, նայում ձյունապատ ճանապարհին ու առանց ինձ նայելու ասում է կիսաժպիտ.

-Դե թող սահմանին կանգնած տղերքի ղադրն իմանան:

-Ովքե՞ր:

-Ովքեր, մեծ-մեծ խոսողները: Հասկացող-չհասկացող քաղաքականությունից է խոսում: Մեկը չի ասում` եթե մեր բանակը չլինի, եթե մեր սահմանապահ տղերքը չլինեն, թուրքն օրե լուս մեզ կուտի,- խոսում է ասես ինքն իրեն, չի նայում ինձ,- ամեն անգամ էդ շների դունչը ջարդում են, իսկ նրանք էլի գալիս են: Ասա` ի՞նչ եք ուզում:

-Հո՛ղ, Կարո՛, հող են ուզում,- մենախոսությունն ընդհատում եմ ես:

Կարոն մի ումպ է առնում ծխախոտից, փչում է դուրս ու հազում է հևք-հևք, հազում է ընդհատումներով, ինչպես իր ծխախոտի ծուխն է պալան-պալան ոլորվում մատների արանքում մեռնել-ապրելու երկընտրանքի մեջ տվայտող ծխախոտից: Ձեռքերը մեխանիկորեն պտտում են ղեկը, դարձնում արագության բռնակը, իսկ ինքը հազի միջից հակադարձում է.

-Հող մի՛ ասա, հայրենի՛ք ասա:

-Հայրենի՛ք,- ասում եմ նրա հանգով:

-Մի անգամ թույլ եղանք, տվեցինք թուրքին ու ահա հարյուր տարի…

-Երեկ սահմանին եղած դեպքերի մասին իմացա՞ր,- հարցնում եմ ու հիշում, որ նրա որդին բանակում է: Ինքս իմ մեջ ամաչում եմ, որ մոռացել էի, բայց ցույց չեմ տալիս ու հարցնում եմ.

-Ո՞նց է:

-Ո՞վ, Կարե՞նս:

-Հա:

-Դու Կարենիս լավ չգիտես: Կրակ ու կայծ կուլ տված տղա է, գելի սիրտ կերած տղա: Ահ ու վախ չունի,- հետո հարցիս է անդրադառնում,- լավ է, բայց ես վախենում եմ:

-Իրենց տեղամասո՞ւմ էր:

-Չէ՛, բայց, ի՞նչ կարևոր է: Էս անգամ իրենց մոտ չէր, մի ամիս առաջ իրենք էին ջարդել թուրքին: Բայց ես վախենում եմ:

-Ինչի՞ց:

-Ինչից,- հարցս կրկնում է առանց հարցականի,- վախենում եմ կռվից, վախենում եմ էրեխեքի համար, վախենում եմ նրանց ջահել-ջիվանության համար: Վախենալու քի՞չ բան ունի բանակում ծառայողի ծնողը:

Ճանապարհն ասես ճապաղվում է մեքենայի անիվների տակ, գարնան գլխվա ձյունը ձմեռվանից տարբեր է` խաբող է, հազար անսպասելի թակարդ ունի անվարժ վարորդի համար, բայց Կարոն հազար տարվա հմտությսուն ունի: Ձյունն անվադողերին է կպչում չասված մտքի նման, ելնում դեմ է առնում կոկորդին կուլ չտրվող դառնության նման: Կարոն պտտում է ղեկն ու դառնում է իմ կողմը.

-Ես փափուկ սիրտ եմ: Մինչև մեծս ծառայեց, եկավ, մազերիս կեսը սպիտակեց: Էս մյուսն էլ մյուս կեսը կսպիտակեցնի: Որ ասեմ` էրեխեքը նեղություն են տվել, չէ, հասկանալով, գիտակցելով ծառայել ու ծառայում են տղամարդավարի, բայց գիտես, էլի, ծնողի համար հեշտ չի: Մենք, ախպեր ջան, մեր հայրենիքը պիտի պաշտպանենք: Երեկ հեռուստացույց էի նայում, Եվրոպաներից էկած մեկը մեզ խորհուրդ էր տալիս Ադրբեջանին հող տալ: Ասում էր` գուցե դրանով Թուրքիայի սիրտը փափկի, ու սահմանները բացի:

-Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե տանք,- փորձելու համար ասում եմ,- գուցե իսկապես հաշտություն լինի: Լավ չի՞ լինի:

Կարոն զայրացած ու զարմացած նայում է ինձ: Չի հասկանում` ես լու՞րջ եմ ասում:

-Էդ ի՞նչ ես ասում: Բա էն առյուծ տղերքի արյո՞ւնը: Ախր, Թուրքիան ու նրա ախպերն են մեզ հող պարտք և ոչ թե մենք նրանց: Համ էլ, բա որ սահմանին կանգնած տղերքն իմանա՞ն: Գիտե՞ս հեռախոսով ինչ ասաց Կարենս:

-Ի՞նչ:

-Ասում է. Պապա, դրանց շանսատակ կանենք, եթե հրամանատարները թողնեն:

-Ասում են` շատ զենք ունեն,- իբր ի միջի այլոց նետում եմ ես:

-Է, թող ունենան, զենքն ինքն իրեն հո չի՞ կռվի: Զենքի կոթը բռնող տղամարդ է հարկավոր: Էս վերջին անգամ զենք – զինամթերքը թողել, փախել էին, չէ՞: Բայց թե մեր տղերքն ափսոս են: Տես,- նորից ծուխ է առնում,- էս վերջին անգամ մենք երեք զոհ տվեցինք, իրենք` 10-12: Մեկին չորս է գալիս, չէ՞:

-Հա:

-Բայց, ախր, էդ զոհված զինվորն է ափսոս: Կարենիս պես տղեն ինչի՞ զոհվի, ախր: Քանի՞ Կարեն կա բանակում: Բայց ուրիշ հնար չկա:

-Եթե վերցնենք ու հող տա՞նք,- նորից ասում եմ ես:

-Է՛,- ճանճ քշելու նման էդ միտքն իրենից հեռու է վանում նա, հետո խոշոր ու թախծոտ աչքերը հառում է դեմքիս:

-Կարծում ես՝ եթե հող տանք, կհանգստանա՞ն: Չէ՛, ախպեր ջան, չէ՛,- ավելի շատ ինքն իրեն, քան ինձ է համոզում,- հայրենիքն էդքան հեշտությամբ չեն զիջում: Ռուսաստանը որ Ռուսաստան է, էլի տարածք չի զիջում, մի փոքրիկ կղզին ի՞նչ է, էն էլ չի տալիս Ճապոնիային:

Հակաճառում է այնպես, ասես հող առնողն ու տվողը ես ու ինքն ենք: Մեքենան գնում է գարնան ճանապարհով, դիմացից գնացող մեքենաների նետած ձյունն է մաքրում դիմապակու վրայից, ինքն էլ իր հերթին է ձյուն նետում իր հետևից եկողների վրա: Ես լռում եմ: Լռում է նաև Կարոն, հետո նոր ծխախոտ է կպցնում ու հարցնում է.

-Դրանց պապերը քոչվոր են եղել, չէ՞:

-Հա:

-Ինչ էին ասո՞ւմ:

-Կարա կոյունլու ու Ակ կոյունլու,- ասում եմ,- այսինքն` սև ոչխար ու սպիտակ ոչխար: Ամեն ցեղի անունը` իր պահած ոչխարի գույնից:

-Վա՛յ ձեր մարդ ասողին,- ղեկը թողնում ու ձեռքերն իրար է զարկում,- մարդ էլ ոչխարի անունո՞վ կոչվի: Հակառակը լինում է: Լինում է, որ ասեն` էսինչի ոչխարը, բայց սրանք… Մյուս կողմից էլ որ լավ մտածենք` Աստված սրանց է հարևան տվել մեզ: Ուզենք-չուզենք` դիմանանք պիտի:

-Այսի՞նքն:

-Շատ պարզ: Ես հասկանում եմ, որ սրանց հետ հարևանություն անելիս էլ շատ զգույշ պիտի լինենք: Այ, տե՛ս, մենք էս վատ ճանապարհով ենք գնում, չէ՞: Ես միշտ զգույշ եմ: Գիտեմ, որ ցանկացած պահի կարող է մի բան պատահել: Նույնը էստեղ: Տիկոս ծառայել պրծել է, թող աշխատի, հիմա Կարենս է ծառայում, հետո ժամանակ կանցնի` նրանց տղերքը, թոռները:

-Էդպես ու՞ր:

-Մեր կյանքը, մեր ազգի կյանքն առանց զենքի չպիտի պատկերացնենք: Մի ձեռքով պիտի աշխատենք, մյուս ձեռքով զենք բռնենք, որ մեր աշխատանքը պահպանենք, մեր կառուցածը չթողնենք քանդել: Թէ չէ, ինչ կոյունլու ասացի՞ր:

-Կարա:

-Թե չէ, էդ կոյունլուները հանգիստ չեն տա: Պիտի իմանան, որ ամեն անգամ մեզ վրա գալիս ջարդված ու ծեծված ետ են փախչելու, բա՞: Բայց, մեր տղերքն են ափսոս:

-Ափսոս են, բա՞,- արձագանքում եմ:

-Հայրենիքը հետմահու պարգևատրում է, պատվով թաղում, բայց մարդն աշխարհ է գալիս ապրելու համար: Լավ կլիներ` էս պատերազմն ավարտվեր:

-Պատերա՞զմ է:

-Պատերա՛զմ է,- գլուխը թափահարում է նա,- ամեն օր մարդ է զոհվում, պատերազմ չէ՞: Ազերի իշխանավորն իր ջահելներին չի ափսոսում, Թուրքիայում վարժեցնում, հանում է մերոնց դեմ: Դրանք ջարդվում-ջախջախվում, մեռնում են: Ալիևի հեչ վեջը չէ, նորից է կրակի բերան ուղարկում: Բայց, ես կարծում եմ աշխատավոր ինչ-որ Ալի, Վալի, Վագիֆ… էդ պատերազմը չեն ուզում: Չեն ուզում, բայց նրանց լսող չկա: Մերոնք մեր հողն են պաշտպանում, նրանք գալիս են առնելու: Հաշիվ կա, չէ՞:

-Ե՞րբ է գալու,- առանց զինվորի անունը տալու հարցնում եմ:

-Ո՞վ,- հարցնում է, չնայած գիտի, որ խոսքս որդու մասին է,- նրանով լինի՝ չի գա:

-Ինչի՞,- այս անգամ զարմանում եմ ես:

-Մի կինո է տեսել, ու հերոսը դուրն եկել է: Էդ հերոսն ասում է. «Կա այդպիսի մասնագիտություն` հայրենիքը պաշտպանել: Ռուսերեն լավ է հնչում: Կարենս ասում է` պայմանագրային եմ գրվելու: Որ իմ հողը ես չպաշտպանեմ, ուրիշ էլ ո՞վ պիտի պաշտպանի: Ասում է. «Տիկոն թող քեզ մնա, ես հայրենիքին ծառայեմ»: Բա՞:

Լռում ենք երկար: Չենք խոսում, բայց երկուսիս միտքն էլ հաստատ մեր սահմանների վրա է, այնտեղ, որտեղ երեկվա մեր էրեխեքը, իսկ այսօրվա զինվորները կանգնած են ժայռի պես: Հասկանում են, թե ինչ է հայրենիքը, հասկանում են, թե ինչ արժե նրա մի թիզ հողը, և հասկանում եմ նաև, որ աշխարհի հզորները պարտվողներին խղճում են միայն: Լավագույն դեպքում խղճում են, բայց չեն օգնում երբեք:

ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ