Վերջին աշխարհաքաղաքական զարգացումները՝ կապված Ղրիմի՝ Ռուսաստանին միանալու, Մերձավոր ու Միջին Արևելքի երկրներում առկա ճգնաժամային իրավիճակի հետ, իրենց ազդեցությունն են թողնում ոչ միայն ամբողջ տարածաշրջանի, այլև Թուրքիայի վրա: Թե ինչպիսի՞ ներքին ու արտաքին քաղաքական զարգացումներ են սպասվում Թուրքիայում, ներկայացնում է պատմական գիտությունների թեկնածու, թուրքագետ ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆԸ:

-Պարոն Չաքրյան, վերջերս Թուրքիայում տեղի ունեցած տեղական ընտրությունները, ինչի արդյունքում վարչապետ Էրդողանի «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը պահպանեց իր դիրքերը, մեծ քաղաքական արձագանքի արժանացան: Ձեր գնահատմամբ՝ ինչպիսի՞ հետընտրական իրադրություն է ստեղծվել Թուրքիայում: Եվ ներքաղաքական զարգացումներն ի՞նչ անդրադարձ կունենան տարածաշրջանի վրա:

– Դրանք տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ էին և որևէ կերպ չեն կարող ազդել տարածաշրջանի վրա: Պարզապես, նախքան ընտրությունները, կոռուպցիայի դեպքեր էին ի հայտ եկել՝ կապված Էրդողանի անվան հետ: Ընդդիմությունն այդ դեպքերը անխնա շահարկում էր, ինչի պատճառով ընտրությունները Էրդողանին վստահության քվե տալու-չտալու արժեք էին ստացել: Եվ նա հաղթեց՝ ստանալով մոտ 45% ձայն: Նրա կուսակցության դիրքերը կայուն են՝ անկախ կոռուպցիայից: Բայց Էրդողանի ընտրազանգվածին չեն հետաքրքրում մարդու իրավունքները, ժողովրդավարությունը, կայուն պետություն ստեղծելը և նման արժեքները. դա գալիս է նրա ընտրազանգվածի կրթական ցածր մակարդակից: Որքան էլ Էրդողանը մեղադրվի մարդու իրավունքների ոտնահարման համար, միևնույն է, նրանց միայն հետաքրքրում է, որ Մուհամմեդ Մարգարեի մասին դասերը, գլխաշոր կապելը մտնեն դպրոց:

-Օգոստոսին Թուրքիայում նախագահական ընտրություններ են անցկացվելու: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք` Էրդողանին կհաջողվի՞ իր պաշտոնը պահել:

-Այո՛, առաջին անգամ նախագահին ընտրելու է ժողովուրդը: Եվ կարծում եմ՝ Էրդողանը կընտրվի, քանի որ մրցակից չունի:

-Իսկ ի՞նչ զարգացումներ են սպասվում Ռուսաստան-Թուրքիա հարաբերություններում՝ կապված Ղրիմի միավորման հետ:

– Թուրքիան, իհարկե, չի կարող հավանություն տալ Ղրիմի միավորմանը, բայց Ռուսաստանն այն պետությունը չէ, որի հետ թուրքերը հաշվի չնստեն: Նույնիսկ դրանից հետո թուրքական կողմն աշխատեց աղմուկ չբարձրացնել, քանի որ իրենք էլ գիտեն՝ Ռուսաստանի հետ խաղալ հնարավոր չէ: Ռուսաստանը Սիրիա չէ, որ հոխորտան: Թուրքիա ներմուծվող 67% բնական գազը ռուսական է: Հետո նաև Ռուսաստանը մեծ շուկա է թուրքական բանջարեղենի համար: Մի տարի թուրքերը Ռուսաստանին բարկացրել էին, և նրանք լոլիկի ամբողջ խմբաքանակը ետ ուղարկեցին: Մի անգամ էլ Ռուսաստանը գազն էր կտրել. 15 օր գործարանները չաշխատեցին, և միլիարդավոր դոլարի վնաս կրեցին: Հետևաբար, այստեղ ուժերն անհավասար են: Անգամ ԱՄՆ-ն և Եվրամիությունն են այդ հարցում զուսպ. նրանք չեն կարող կիրառել այն պատժամիջոցները, ինչի մասին այդքան խոսում են:

– Չենք կարող չանդրադառնալ հունիսի 5-ին Նախիջևանի սահմանին տեղի ունեցած հակառակորդի խափանարար հարձակմանը, որի արդյունքում ունեցանք երկու զոհ: Արդյոք սրա ետևում պե՞տք է տեսնել թուրք-ադրբեջանական տանդեմը: Ի՞նչ նպատակ ունի Հայաստանի սահմանին լարվածություն ստեղծելը, եթե նկատի ունենանք, որ այս ուղղությամբ վաղուց միջադեպ չէր գրանցվել:

– Թուրքիայի քաղաքականությունը Հայաստանի հանդեպ արդե՛ն թշնամական է: Եվ այդ քաղաքականությունը դեռևս անկախության առաջին օրից է ուժի մեջ: Անցած 23 տարիների ընթացքում միակ թշնամական քայլը, որ Թուրքիան Հայաստանի հանդեպ չի կատարել, ռազմական ներխուժումն է: Եվ այդ քայլը չէր էլ կարող կատարել, քանի որ սահմանը մենք Ռուսաստանի հետ համատեղ ուժերով պաշտպանում ենք՝ համաձայն պայմանագրի: Ռուսաստանը, պաշտպանելով Հայաստանի սահմանը, միաժամանակ պաշտպանում է իր ռազմաքաղաքական ներկայությունը Հարավային Կովկասում: Այսինքն՝ Հայաստանը, որպես գործոն Հարավային Կովկասում, Ռուսաստանի համար դրական դեր է կատարում:

– Պարոն Չաքրյան, ակնհայտ է, որ Մերձավոր ու Միջին Արևելքի երկրների ներկայիս ճգնաժամային իրավիճակում իր ազդեցությունն ունի նաև Թուրքիան: Չի՞ նշանակում արդյոք, որ Թուրքիան նրանց հարված հասցնելու միջոցով ձգտում է դառնալ տարածաշրջանային գերտերություն: Եվ ինչքանո՞վ դա նրան կհաջողվի:

-Գերտերություն դառնալու համար մի քանի նախապայման է անհրաժեշտ. նախ՝ պետք է տարածաշրջանում լինես առաջնորդ երկիր, և առաջնորդողի քո դերի հետ տարածաշրջանի մյուս երկրները պետք է համակերպվեն: Տարածաշրջանում մեծ մասամբ արաբական երկրներ են, որոնք չեն կարող հանդուրժել Թուրքիայի առաջնորդող դերը, Թուրքիային չեն ընկալի որպես առաջնորդ: Իրենց համար նախընտրելի է Եգիպտոսը, որն ունի 80-100 մլն բնակչություն, Թուրքիայի հետ էլ հարաբերությունները լարված են: Հետևաբար, Թուրքիան չի կարող դառնալ տարածաշրջանային գերտերություն:

Երկրորդ. Թուրքիան տարածաշրջանի առանցքային երկրներում՝ Իսրայելում, Սիրիայում, Եգիպտոսում դեսպանատներ չունի: Այսպիսի քաղաքականությամբ ևս չի կարող դառնալ տարածաշրջանային գերտերություն:

Երրորդ. Թուրքիան առաջ է քաշել նեոօսմանիզմի գաղափարը: Իսկ օսմանյան տիրապետության անցյալի հուշերն արաբական երկրներում հիմա էլ կրքեր են բորբոքում: Հետևաբար, տարածաշրջանային գերտերություն ասվածն ինքնին սխալ է:

– Մոտ երկու ամիս առաջ Թուրքիայի տարածքից հայաբնակ Քեսաբ ներխուժեցին արմատական իսլամիստ խմբավորումները: Իսկ հունիսի 2-4-ը թուրք կամ թուրքամետ ահաբեկչական ուժերի հրետակոծության տակ էր հայտնվել Հալեպի հայահոծ Նոր Գյուղ թաղամասը (զգալի վնասներ են կրել հայկական եկեղեցիներն ու վարժարանները, կան զոհեր ու վիրավորներ), որն այժմ հայտարարված է աղետի գոտի: Կարելի՞ է այս ամենը դիտարկել Թուրքիայի՝ 2015թ.-ին նախապատրաստվելու համատեքստում:

– Այո՛: Կարելի է իրար հետ կապել: Բացի այդ՝ իր կազմավորման օրվանից Թուրքիան հետամուտ է եղել տարածաշրջանի երկրներում հայկական գաղթօջախների կազմալուծմանը: Երբևէ առիթը բաց չի թողել Սիրիայում, Իրաքում և տարածաշրջանի մյուս երկրներում հայկական գաղթօջախները կազմալուծելու: Ինչո՞ւ, որովհետև այդ գաղթօջախների հայ բնակչությունը Հայոց ցեղասպանության անմիջական ժառանգներն են, հետևաբար՝ պահանջատիրության գլխավոր հասցեատերը: Այս «Արաբական գարնան» հետ կապված խժդժությունները խիստ բարենպաստ եղան Թուրքիայի համար, նաև 2003թ. ԱՄՆ-ի՝ Իրաքի դեմ սանձազերծած պատերազմն էլ դրան նպաստեց: Ահաբեկչությունն այդ երկրում դարձել է մշտական գործոն. օրը միջին հաշվով 30-40 զոհ է գրանցվում, երկիրն ապակայունացել է, և ամենախոցելին ազգային փոքրամասնություններն են՝ քրդերը, ասորիները և շիա մահմեդականները… Հայերը կրկնակի խոցելի են՝ Թուրքիայի պատճառով: Մի հանգամանք էլ կա. օրինակ, երբ դատարկվում է քաղաքը (վերցնենք՝ Քեսաբը, որտեղից հայերը տեղափոխվել են Լաթաքիա), պատերազմից հետո ժողովուրդը վերադառնում է նախկին բնակավայր, բայց՝ ոչ ամբողջ կազմով: Թիվը միշտ կրճատվում է: Քեսաբում կար շուրջ 8000 հայ, բայց նրանց նախկին թիվը չի վերականգնվի:

– Անդրադառնանք օրերս Աստանայում կայացած Եվրասիական տնտեսական միության բարձրագույն խորհրդի նիստում Ղազախստանի նախագահ Նորսուլթան Նազարբաևի պահվածքին, երբ նա ներկայացրեց Ադրբեջանի նախագահի նամակն առ այն, թե Հայաստանը ԵՏՄ-ին պիտի անդամակցի ՄԱԿ-ի ընդունած սահմաններով: Ըստ Ձեզ, որտեղի՞ց է այն ուղղորդված, և ո՞վ է դրա հասցեատերը:

-Նազարբաևը ինքնուրույն նման բան չէր անի: Իհարկե, եթե մենք ժամանակին՝ մինչև 1994թ. (երբ Ադրբեջանն աղաչում էր զինադադար կնքել ոչ միայն Հայաստանին, այլև ԼՂՀ-ին) Արցախի միավորումն ապահովեինք, նման դեպքեր տեղի չէին ունենա: Եվ որքան էլ Նազարբաևի ասածներն ինձ համար անընդունելի լինեն, նրանց ինչ-որ տեղ պետք է հասկանալ. այսինքն՝ Հայաստանն Արցախի հետ միասին ընդունելու համար պետք է հիմք ունենալ: Եվ որպեսզի դա կարողանան անել, պետք է ճանաչել Արցախի անկախությունը: Դա էլ կլիներ իդեալական տարբերակ:

-Աստանայում կայացած Եվրասիական տնտեսական միության Բարձրագույն խորհրդի նիստից հետո բոդրումում թուրքալեզու պետությունների համագործակցության խորհրդի IV գագաթնաժողովի արդյունքների հիման վրա Ն. Նազարբաևը հայտարարեց. «ԵՏՄ-ն բաց է նաև այլ երկրների համար, օրինակ՝ Թուրքիան և մյուս երկրները կարող են ապագայում ասոցատիվ անդամ դառնալ»: Որքանո՞վ եք սա իրատեսական համարում: Արդյոք թուրքական լոբբին կարո՞ղ է մեծ դեր ունենալ:

– Էրդողանը մի քանի հայտարարություններ արել է, թե իրենք պետք է ձեռք քաշեն Եվրամիությունից, բայց դա իրատեսական չէ. ուղղակի Նազարբաևը ժեստ է արել: Այսինքն՝ Արևմուտքը Եվրասիական տնտեսական միությանը բուռն հակազդեցություն է ցուցաբերում, իսկ Թուրքիան, բացի Արևմուտքի դաշնակիցը լինելուց, դեռ ՆԱՏՕ-ի անդամ երկիր է. միանալու դեպքում, ըստ երևույթին, պետք է ՆԱՏՕ-ից էլ հրաժարվի: ՆԱՏՕ-ի անդամ երկիրը ինչպե՞ս պետք է անդամակցի ԵՏՄ-ին, չգիտեմ: ԱՄՆ-ն դա չի հանդուրժի: Նախ՝ Արևմուտքը թույլ չի տա, կկանխեն: Ռուսաստանը վերջերս 400 մլրդ դոլարի առևտրային պայմանագիր է ստորագրել Չինաստանի հետ: Հետևաբար, Ռուսաստան-Չինաստան համագործակցությամբ ստեղծվող ԵՏՄ-ն ձևավորվելու դեպքում կասկածի տակ կդնի Եվրամիության կենսագործունեությունը: Հետևաբար, հարցն ավելի քան ընդգրկուն է:

Զրույցը վարեց ՀԱՍՄԻԿ ՊՈՂՈՍՅԱՆԸ