ՀԱՐՍՏԱՑՆՈՒՄ ԷԻՆ ԶԻՆԱՆՈՑԸ

Օմարի երկրորդ հարձակման ժամանակ մեր հիմնական խնդիրներից մեկն էլ ձորերն ընկած թշնամու զրահատեխնիկան հանելն ու շարք վերադարձնելն էր: Անասելի չարչարանքների գնով լուսահոգի Իվանյանի օգնությամբ ու խորհուրդներով 8-ից 5-ը մի կերպ հանեցինք: Երեքը մնացին: Ճանապարհը նեղ էր, հողը` փխրուն, իսկ եղանակը ժամը մեկ փոխվում էր: Տանկերից մեկը մեջքի վրա ընկած էր: Փորձեցինք` շարժիչն աշխատեց: Մեր ուրախությանը չափ չկար: Մեկ շաբաթ չարչարվելուց հետո մնացած երեքն էլ հանեցինք` այսպես հարստացնելով մեր նորաստեղծ բանակի զինանոցը:

ՀԱՄՈ ԲԵԿՆԱԶԱՐՅԱՆ

ԱՓՍՈՍ, ԱՆՈՒՆԸ ՉԵՄ ՀԻՇՈՒՄ

Ափսոս, չեմ հիշում այն հերոս զինվորի անուն-ազգանունը: Հայոց նոր կազմավորված բանակի առաջին զինվորներից էր: Թշնամին հայտնաբերել էր մեր թաքստոցը, որտեղ տեղակայված էր մեր տեխնիկան: Զգացվում էր, որ ամեն մի կրակոցից հետո արկերը պայթում էին ավելի մոտ տարածքում: Անհապաղ պետք էր դուրս բերել տեխնիկան: Ահավոր հրետակոծության տակ, երբ անվնաս դուրս բերեցինք տեխնիկան, հանկարծ տեսանք, որ զրահամեքենաներից մեկը մնացել էր իր տեղում: Վարորդը չկար ու չկար: Մեկ էլ մեր զինվորներից մեկը, իջնելով իր զրահամեքենայից, առանց հրահանգի սկսեց վազել եկած ճանապարհով: Հասավ, նստեց, գործարկեց ու կայծակնային արագությամբ, արկերի տարափի տակ, հասավ մեզ: Բոլորն ուրախությունից գրկում, համբուրում էին զինվորին:

ՓՐԿՈՒԹՅՈՒՆ

«Վիրավոր փախչում էի տանկի առջևից,- պատմում է ազատամարտիկ Արմենը,- արդեն ուժասպառ էի, և իմ ու տանկի միջև ընկած տարածությունը արագորեն կրճատվում էր: Ուրիշ ճար չկար, ու հուսահատ` ինձ նետեցի փոսը: Տանկը հասավ փոսին, ու հռնդյունը մարեց: Քիչ անց դուրս եկավ տանկիստը ու մոտեցավ փոսին, որտեղ «անշունչ» պառկել էի: Կանգնեց իմ գլխավերևում, նայեց, նայեց, ապա փոշոտված գլխարկը թափ տալով վրաս` ռուսերեն հայհոյեց ու քայլեց դեպի տանկը: Նորից լսվեց տանկի հռնդյունը, և «երկաթե հսկան» շարժվեց ուրիշ ուղղությամբ: Հաճախ եմ մտաբերում այդ պահը և փորձում վերականգնել նրա կերպարը, շեկ մազերը, որոնք ավելի պարզորոշ նկատեցի, երբ հանեց գլխարկը»:

ԱՐԹՈՒՐ ԱՌՈՒՍՏԱՄՅԱՆ

ՀՆԱՐԱՄԻՏ ՈՒ ԽԻԶԱԽ ԱՐԱՐՔ

1994թ.-ի հունվարի վերջն էր կամ փետրվարի սկիզբը: Թշնամին մեծ տեխնիկա էր կուտակել ու անընդմեջ գրոհում էր: Տանկերը «թաքնված» էին բլրակի ետևում: Երբ դրանք թաքստոցից դուրս էին գալիս ու պատրաստվում էին կրակել, այդ կարճ ժամանակահատվածում հասցնում էի առաջինը խոցել: Ադրբեջանցիների աչքը վախեցել էր: Մի անգամ էլ այնպես եղավ, որ երբ տանկը բլրի հետևից դուրս եկավ ու փողն ուղղեց մեր կողմը, զգացի, որ կայանքի մարտկոցները «նստել են», իսկ լիցքավորելու համար առնվազն չորս րոպե էր հարկավոր: Այդ ընթացքում ամեն ինչ վերջացած կլիներ: Այսպես տանկի աշտարակն իմ կողմն ուղղած նայում էինք մեկմեկու: Ես դիմեցի խորամանկության: Հրթիռը դուրս հանեցի` իբր արդեն պատրաստվում եմ կրակել: Ադրբեջանցիներն այդ նկատելով` դուրս եկան տանկից ու սկսեցին փախչել: Մեկ-մեկ էլ զարմացած ետ էին նայում, թե ինչու դեռ չի պայթում: Իսկ ես արդեն անհամբեր սպասում էի, թե երբ պետք է մարտկոցները լիցքավորվեն: Չորս րոպեն լրացավ, ու թշնամու տանկը հօդս ցնդեց:

Մարտն ավարտվել էր, երբ մեզ մոտ եկավ բարոնուհի Քերոլայն Քոքսը, որին պատմել էին կատարվածը: Երբ նա մեծ ոգևորությամբ ձեռքերը պարզած առաջ եկավ, որ փաթաթվի, համբուրի, շնորհավորի, ես, իմ փոշոտ ու կեղտոտ տեսքից ամաչելով, քաղաքավարությամբ համբուրեցի նրա ձեռքը:

ԳԱՐԵԳԻՆ ՋԱՄԲԱԶՅԱՆ

ՏՐԱԿՏՈՐԻՍՏԸ` ՏԱՆԿԻՍՏ

-Ծնվել եմ 1973թ.-ին, Մարտունու շրջանի Յեմիշճան գյուղում: Այժմ գյուղը կոչվում է Մոնթե Մելքոնյանի` Ավոյի անունով (Ավոն հաշվառված էր մեր գյուղում): Ավարտել եմ գյուղի 8-ամյա դպրոցը, այնուհետև Մարտունի շրջկենտրոնի թիվ 125 պրոֆտեխուսումնարանը, հետո ավտոդպրոցը: Արցախի բոլոր գյուղերի նման մեր գյուղում էլ հիմնական աշխատանքը կռիվն էր հողի հետ, որից ստացված բերքը մեր հիմնական ապրուստի միջոցն էր: Ես էլ սովորել էի տրակտորիստի գործը և ինչ իմանայի, որ մի օր տրակտորն անհրաժեշտ է լինելու փոխարինել տանկով ու դիմակայել մեր շեներն ու օջախները պղծել փորձող թշնամուն,- այսպես սկսեց իր պատմությունը Լավրենտ Շումանյանը:

1992թ. փետրվարն էր: Արցախցու ազատաշունչ ոգին էր թևածում լեռնաշխարհում, և խորհրդային բանակում ինը ամիս ծառայելուց հետո հայրենի եզերքի ճանապարհն էր բռնել ծովայինի համազգեստով մի զինվոր: Բազմաթիվ փորձություններից անցնելով` հասավ հայրենի գյուղը, ողջագուրվեց Նաիրա և Ռազմիկ ծնողների, քույրերի, եղբայրների, համագյուղացիների հետ, և առաջին լուրը, որը ցնցեց որպես նավաստի ծառայած Լավրենտի հոգին, Քարինտակում հորեղբորորդու` Արսենի զոհվելու մասին էր: Եվ նա ելավ վրեժխնդիր լինելու: Հանդիպեց Երևանի Սպանդարյան շրջանի կամավորականներին, որոնք մարտնչում էին այդ տարածքում Աշոտ Ղարիբյանի հրամանատարությամբ: Տղաները մի տեսակ թերահավատությամբ նայեցին անփորձ Լավրենտին: Լավրենտը, զգալով այդ հայացքները, առաջարկեց իր ծառայությունը: «Ուզո՞ւմ եք այս զրահամեքենան վերանորոգեմ», և անցավ գործի: Տղաների զարմացական հայացքի տակ նա կատարեց իր առաջին «մարտական» առաջադրանքը և անդամագրվեց կամավորական ջոկատին: Մարտնչելով ջոկատի տղաների հետ` մասնակցեց մի շարք բնակավայրերի ազատագրման մարտերին` Մարտունի, Վեյսալու, Ավդալ-Գյուլափլու, Ճարտար, Նոր Շեն, Հացի, Ավդուռ, Միրիշեն, Կարմիր Շուկա, Մաճկալաշեն, Սոսի… 1992թ.-ի հուլիս-օգոստոսին` Վաղուհաս, Գետավան, Պողոսագոմեր, Հարությունագոմեր, Ներքին Հոռաթաղ:

-Իր մանկական պարզ, անկեղծ բնավորության շնորհիվ նա դարձավ բոլորիս սիրելին,- պատմում է Աշոտ Նազարեթյանը: -Մեր ջոկատում կային 2 ղարաբաղցի` Լավրենտն ու Սերգեյ Կարապետյանը, որի մայրը` տիկին Լաուրան, մեր խոհարարն էր: Երբ Սերգեյը զոհվեց, 2 օր չէինք գնում հաց ուտելու, փախցնում էինք մեր հայացքները, չգիտեինք ինչ պատասխանեինք տիկին Լաուրային:

1992թ.-ի սեպտեմբերից Լավրենտը ծառայության է անցնում Մոնթեի հրամանատարության տակ: «Մոնթեն ինձ կանչեց, ասաց` դու 3 ժամից պետք է գնդացիրը փոխարինես տանկով»,- պատմում է նա: Այդպես էլ եղավ. Լավրենտն իր տանկով միշտ առաջինն էր: 29 անգամ տանկը հայտնվել է ականի վրա: «Մի պահ հայացքս մշուշվում էր, դուրս էի գալիս տանկից, եթե տանկի վնասվածքը հնարավոր էր նորոգել, նորից հասնում էի ընկերներիս,- հիշում է նա: – Քարվաճառի գրավման ժամանակ մի ադրբեջանուհի երեխայի ձեռքը բռնած փախչում էր, երբ նրան հասա, նա սկսեց աղաչել, որ չսպանեմ: Հանեց ձեռքի մատանին, որ ինձ տար: Ես չվերցրի, ասացի, որ այդ մատանին իրեն դեռ պետք կգա: Միայն թող երեխային այնպես դաստիարակի, որ էլ ուրիշի հողին աչք չդնի:

Հիշարժան էր ինձ համար այն պահը, երբ լողում էի Արաքսի ջրերում, Հորադիսի մարտերի ժամանակ: Ամենատխուրը` երբ Մոնթեն զոհվեց: Մոնթեն իմաստուն էր, հայրենասեր: Նրա պատիժներից անգամ զինվորները չէին նեղանում, որովհետև գիտեին, որ իրավացի է: Նրա մահից հետո էլ, երբ խոսք է լինում նրա մասին, ոմանք անգամ ժպիտով ու հիացմունքով հիշում են. «Մոնթեն ինձ պատժել է»:

«Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշանի ասպետ Լավրենտ Շումանյանը հաճախ է Երևան գալիս՝ բուժզննման. հին վերքերն զգացնել են տալիս: Մարտական ընկերները` Աշոտը, Արշակը, Արամը, Ցոլակը, Հարությունը, նորից նրա կողքին են և այնպիսի սիրով ու գուրգուրանքով, այնպիսի ջերմությամբ են նրան շրջապատում, որը հավասարազոր է ծնողական գուրգուրանքին: Այդպիսի սեր ծնվում է միայն պատերազմական դաժան ճամփաներն անցած զինվորների հոգում:

ՍԵՎԱԿ ԼԵՎՈՆՅԱՆ