Բոլոր պատերազմները նման են իրար. ցավ, ավերածություններ, վիշտ, կորուստ, գալիս են խաթարելու կյանքի բնականոն հունը, խեղելու մարդկային ճակատագրերը:

Վերա Սողոմոնյանը ամուսնու, 4 զավակների հետ առօրյա մեծ ու փոքր ուրախություններով խաղաղ ու անխռով ապրում էr Բաքվում:

1988թ. հետո աշխարհը խառնվեց, ազգային հողի վրա բախումները դարձան ավելի հաճախադեպ: Ամուսինը` Էդվարդ Սողոմոնյանը, Բաքվի խառնակ դեպքերի ժամանակ Ռուսաստանում էր, Վերան ճարահատ վերցրեց երեխաներին եւ գնաց հայրական տուն՝ Ղարաբաղի Խաչեն գյուղ:

Էդվարդը վերադարձավ, հասավ ընտանիքին, հետո որոշեց գնալ Բաքու, որ գոնե տարիներով իրենց քրտինքով աշխատածը փրկի, սակայն կորցրեց իր կյանքը… ադրբեջանցիները սեփական մեքենայի մեջ բենզին էին լցրել եւ այրել նրան….

-Պատերազմը խառնեց բոլոր հաշիվները. կին, տղամարդ, մանուկ, ծեր, բոլորը զինվոր դարձան, երեխեքիս թողեցի մորս խնամքին ու գնացի միանալու կռվողներին: Մասնակցեցի Բուզլուխ, Էրքեջ, Մանաշիդ գյուղերի ինքնապաշտպանությանը: Մեր հրամանատարը Արարատն էր` Չոռնին,- պատմում է Վերան: -Մեկ-մեկ կռվող տղերքն ասում էին` գնա՛ տուն, երեխեքիդ տեր կանգնիր, ես ըմբոստանում էի` գնամ տանը նստեմ, սպասեմ թշնամին գա, հասնի իմ դռանը: Ես կարող եմ կռվել ու վրեժս պիտի լուծեմ: Նշանառու էի, լավ էի կրակում (ավարտել եմ Բաքվի միլիցիայի բարձրագույն դպրոցը): Դեռ մանկուց կրակել շատ էի սիրում, մայրս, որ կոպեկ էր տալիս բուֆետի համար, էդ փողով կրակում էի: Վերջին անգամ էլ էս տարի կռված ընկերներիս հետ մայիսի 9-ին Հաղթանակ զբոսայգում որոշեցի տիրում կրակել: Տեսողությունս հիմա այն չէ, ակնոց եմ կրում: Կրակեցի ու… տղերքից էլ լավ: Իրենք ասում էին՝ իբր, դիտմամբ վատ կրակեցին, որ կնոջը չհաղթեն,- ժպտում է Վերան,- բայց ես հո գիտեմ, որ լավ եմ կրակում….

Առաջին մարտս եմ հիշում, մի շաբաթ քաղցած էինք մնացել, մեզ ձիու միջոցով էին ուտելիք ուղարկում, ձին էլ մի շաբաթ չկար ու չկար: Ո՛չ կարող էինք կրակ վառել` տաքանալու համար, ո՛չ էլ կրակել՝ թռչուն խփելու: Թշնամին քթներիս տակ էր, պարզ լսվում էին նրանց խոսակցությունները, կրակոց, մի ծուխ նշմարեին, վերջ …26-ի Յուրան մեզնից վերեւ էր, ես 04-ում էի, 05- ից կրակոց եկավ, ու մարտն սկսվեց … Դաժան էր, բառերն անզոր են, նկարագրել չեմ կարող այն, ինչ զգացի ու ապրեցի այն ժամանակ… Ազատամարտիկներից մեկը՝ Խնձրստանցի Համոն, ոտքից վիրավորվեց: Տղերքն ասում են՝ Վերա՛, գնա՛ Համոյի կախ ընկած ոտքը կապիր: Խառնվել եմ իրար, բողոքում եմ` ես սնայպեր եմ, ես բժիշկ չեմ: Տղերքն էլ իրենցն են պնդում` դու կի՛ն ես, գնա՛, օգնի՛ր: Մի կերպ, չիմացածս բժշկական գիտելիքներով, վախվորած փորձում եմ օգնել (հետո այնքան վարպետացա, որ արագ կարողանում էի արյունը դադարեցնել, սեւացող ոտքը անդամահատել, ուզածդ բժիշկը կնախանձեր): Երբ տեսնում ես մարտական ընկերդ արնաքամ է լինում, պետք է անես անկարելին, անհնարը՝ միայն թե փրկվի, միայն թե ապրի…

-Պատերազմը խառնեց բոլոր հաշիվները, կին-տղամարդ հասկացության սահմանները,- շարունակում է Վերան:- «Տղամարդ կին»` հաճախ են ինձ այսպես բնութագրում, կարծում են՝ կոմպլիմենտ են անում, բայց ես ուզում եմ` կինը կին մնա իր քնքշանքով ու բարությամբ, տղամարդն էլ միշտ լինի առնական ու մեծահոգի… Գերմանիայից լրագրողներ էին եկել կռվողների մասին գրելու- հիշողության գիրկն է ընկնում տիկին Վերան,- ես ու ամուսինս (2-րդ անգամ ամուսնացել եմ մարտական ընկերոջս հետ) դիրքերից այդ օրն իջնում էինք գյուղ` մեզ գոնե մի քիչ կարգի բերելու, մրոտ էինք, գզգզված մազերով: Գերմանացի լրագրողուհին զրուցեց մեզ հետ ու ու մի կերպ հասկացրեց, որ ուզում է հաջորդ օրը այցելել մեր տուն՝ զրույցը շարունակելու:

Եկավ: Ես գեղեցիկ շոր եմ հագել, մազերս սիրուն սարքել, մի խոսքով` կոկվել- սոկվել եմ, գեղեցկացել: Գերմանուհին նայում-նայում ու չի հավատում, որ երեկվա մրոտ կինն եմ, որ այսքան կերպարանափոխվել եմ:

-Կուզեի՞ք պատերազմ չլիներ, -հարցնում է գերմանուհին:

-Այ հեր օրհնած ,- պատասխանում եմ կիսատ-պռատ իմացածս գերմաներենին ու անգլերենին արցախցու բարբառը խառնելով,- էդ ո՞ր կինն է ուզում, որ պատերազմ լինի: Գերմանուհին մի կերպ հասկանում է ասածս, բայց ոչ թե իմ բառերից, այլ դեմքիս արտահայտությունից, ծիծաղում է ու գլխով հաստատում:

-Տղերքն ինձ քրոջ պես էին սիրում,-տաք ժպտում է Վերան ու դարձյալ ընկնում հիշողությունների գիրկը:- Հիշում եմ ծննդյանս օրը դաշտային ծաղիկների մի շքեղ փունջ նվիրեցին: Աշխարհի չափ ուրախացել էի, բայց շփոթված շուրջս եմ նայում` ո՞ւր դնեմ ծաղիկներս, ծաղկաման չկար.. Պատերազմ էր, շուրջբոլորը մահ, վիրավորների տնքոց եւ…կին ու ծաղիկ… Ստիպված հողի մեջ եմ տնկում ու կատակելով արդարանում եմ` էս խրամատը մեր տունն է, հողն էլ մեր սեղանը …

Մի սիրուն տղա կար` Գրիգորը, ինձ մի օր ասաց. «Վերա՛, դու իմ քույրն ես, հրաշք աղջիկ եմ տեսել, էս մարտից հետո կգամ, միասին կգնանք ուզելու»: Չվերադարձավ… Պատերազմը սպանված սեր է, չստեղծված օջախ….

Վերայի համար պատերազմական օրերից ամենաուրախը, ամենալուսավորը Շուշիի ազատագրման օրն էր: Մեկ օր առաջ էլ վիրավորվել էր ոտքից: Հիվանդանոցից փախավ ու հենակներով, յասամանի մեծ փնջով, ոտքի ցավն անտեսելով, քայլում էր Շուշիի ուղղությամբ, աշխարհի որ ծայրում էլ լիներ Շուշին, առանց մի վայրկյան վարանելու կգնար ու կհասներ …

1992թ. Վերան միացավ «Զորավար Անդրանիկ» կամավորական ջոկատին, այնուհետ՝ որպես սանհրահանգիչ, նշանակում ստացավ Մանվել Գրիգորյանի կամավորական բրիգադում: Վիրավորներին հասցնում էր հիվանդանոցներ, զոհվածներին` հարազատներին. «Խնդրում, պաղատում էի` ինձ ուղարկեք առաջին գիծ, ավելի լավ է՝ գնամ կռվեմ, քան գնամ-ասեմ` որդիդ զոհվել է, ճրագդ մարեց, մա՛յր…»:

Վերա Սողոմոնյանը զորացրվել է 1995թ.: …Տարիներ են անցել, ժամանակի հետ շատ բան է փոխվել: Մանվել Գրիգորյանի կազմակերպած ուխտագնացություններին Վերան եւս մասնակցում է, գնում, հասնում են կռված վայրերը: Ամեն այցելություն փոթորկում է հոգին, ամեն քար ու թուփ մի հիշողություն է արթնացնում` էստեղ Տոլիկը իր ձեռքերի վրա մահացավ, Խնձրստանից էր, էստեղ արթիկցի Պարույրը վիրավորվեց, ինքը ոտքը կապեց …

-Էհ, ինչքան բան կա հիշելու.., -ասում է Վերան, -հաճախ եմ գնում «Եռաբլուր», մեծ փնջեր չեմ կարող գնել, բայց ամեն զոհված ընկերոջս շիրիմին գոնե մի մեխակ դնում եմ: Իմ լավ, իմ բարի, իմ քաջ ու խիզախ մարտական ընկերներ, ես միշտ հիշում եմ ձեզ… Հաճախ ենք հավաքվում ողջ մնացածներով, ու հազարաթեւ հուշերը գալիս են մեզ հյուր` պատերազմից հետո հոգումդ է պատերազմը…

-Մեկ- մեկ մտածում, տալիս-առնում եմ` պատերազմը դաժան բան է, բայց զարմանալիորեն մեզ չդաժանացրեց: Ինչքան լավ ընկերներ էինք, ինչքան մաքուր, անկեղծ: Մի կտոր չոր հացն էլ հազար մասի կբաժանեինք, որ բոլորին հասներ, մի փշրանք կդնեինք բերաններս, որ սովից ուշաթափ չլինեինք, բայց հալալ կբաժանեինք: Էդ մաքրությանն եմ կարոտում այսօր, մեր էն օրերի պարզությանը: Ճիշտ եմ ասում՝ թե հարուստ լինեի, բոլոր մարտական ընկերներիս էլ կօգնեի, չեմ ուզում ժամանակի դժվարություններից խեղճանան էն դաժան օրերի քաջ, ուժեղ տղերքը, այլ հպարտ քայլեն այս հողի վրա: Ուզում եմ` չպակասի սերն ու հարգանքը, գնահատանքը: Ուզում եմ ազատամարտիկը սրբություն լինի…

ԱԼԻՍ ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆ
Լուս` ԳԱՐԻԿ ԱՐՄԵՆԱԿՅԱՆԻ