ԴՈՒՔ ԳԵՆԵՐԱԼ ՉԴԱՐՁԱՔ
Ձեռքիս ափերով, դաստակներովս ու արմունկովս սրբում եմ տարիների փոշին…
Պատերազմ է…
Ամենուրեք կամավորական ջոկատներ են ստեղծվում, առնում են իրենց ինքնաշեն զենքերն ու մարտի դաշտ են մեկնում։
Ես էլ եմ գնում։ Գլխիկոր հասնում եմ կանգառ։ Մայթերին պատանիներ են հավաքված։ Աղմկում են, անլուրջ, անհամ կատակում։ Մեկը հանկարծ մի դրամապանակ է գտնում, օդում թափահարում է, գոռում՝ ո՞ւմն է, ո՞ւմը։ Հեռվից հայտնվում է տերը։ Թերագնահատել էի նրանց, այդ «անլուրջ» տղաներին։
Մեկ տարի կռվելուց հետո հոգնած ու ջարդված կարճ ժամանակով քաղաք եմ վերադառնում։ Վերադառնում եմ լիքը լուրերով, որ պետք է տուն առ տուն, հասցե առ հասցե հաղորդեմ…
Քաղաքը խորասուզված է մթության մեջ։ Երբեմն այս կամ այն պատուհանից մոմի աղոտ լույսեր են նշմարվում։ Խարխափելով, պատերից ու բազրիքներից բռնվելով՝ բարձրանում եմ տուն։ Լողանալու, հանգստանալու ոչ մի հարմարություն չկա։ Այդպես էլ պառկում եմ մահճակալին ու քնում։ Գիշերվա մի պահի ինչ-որ աղմուկից արթնանում եմ ու ձեռքերով շոշափելով՝ գտնում զենքս…
Մի կերպ լուսանում է։
Գնում եմ Արթուրենց տուն։ Դուռը բացվում է, թե չէ, ինձ ընդառաջ են վազում նրա երկու հրեշտակի նման աղջիկները։ Իմանալով, որ Արթուրի մոտից եմ եկել, տնեցիները հուզվում են։ Կարոտել էին, մի քանի ամիս էր, որ նա տուն չէր եկել։ Հարցուփորձ էին անում՝ ո՞նց է, ե՞րբ է գալու, հո հիվանդ չի՞, վիրավոր չի՞։ Ես համբերատար նրանց բոլոր հարցերին պատասխանում եմ։ Միայն չեմ ասում, որ Արթուրը դիրքերից չի ուզում իջնել։ Չեմ ասում, որ փոխարինման գնացողներին հետ է ուղարկում։ «Սրանք ի՜նչ դիրքեր պահող են, որ…»։ Արթուրի մայրը, արցունքն աչքերին, լսում էր ինձ։ Հանկարծ հիշեցի այն բանաստեղծությունը, որ մեր տղաներից մեկը՝ Մեսրոպը, նվիրել էր Արթուրին։ Հանեցի պատերազմի դաշտում ոտքի վրա գրված այդ թղթի կտորն ու բարձրաձայն կարդացի։ Բոլորը կախարդված լսում էին…
Որտե՞ղ ես, Արթո՛ւր։ Այդ բանաստեղծությունը դեռ մոտս է, պահում եմ որպես պատերազմական օրերի սուրբ մասունք։ Ձա՛յն հանիր, Արթո՛ւր…
Գնում եմ Վարդանենց տուն։ Ներսում սարսափելի մութ է, պատուհաններից ընկնող լույսը տունը չէր լուսավորում։ Վարդանը խնդրել էր, որ ընկերուհուն տեսնեմ, իր մասին լավ-լավ բաներ պատմեմ։ Ու նաև ասեմ, որ հենց դիրքերից իջնի՝ կգա ձեռքը խնդրելու…
Տիկին Ջեման՝ Վարդանի մայրը, թեյ է հյուրասիրում, որը ես մեծ հաճույքով խմում եմ։ Մայրը մի գլուխ Վարդանից էր պատմում, նրա մանկությունից, չարաճճիություններից… Թեև շտապում եմ, բայց չեմ ընդհատում նրան, սիրով լսում եմ։ Երկար եմ մնում Վարդանենց տանը, բայց ընկերուհուն այդպես էլ չեմ կարողանում ո՛չ տեսնել, ո՛չ էլ գոնե հետը հեռախոսով զրուցել. ամաչում էր…
Որտե՞ղ ես, Վարդան, ամուսնացա՞ր այդ ամաչկոտ գեղեցկուհու հետ։ Ես կարոտով բարևում եմ քեզ։
Հիմա էլ փնտրում եմ Նորիկենց տունը։ Գտնում եմ։ Դուռը բացում եմ թե չէ՝ քթիս է խփում վառվող կաշվի ու կաուչուկի անտանելի հոտը։ Ներսում կոշիկ էին վառում։ Կուլ եմ տալիս այդ տտիպ օդը։ Վառարանը գվվոցով վառվում էր՝ ծուխ ու մուր արձակելով։ Կատուն ինձնից ձեռք չի քաշում, անընդհատ գալիս-փաթաթվում է ոտքերիս… Քնարիկ մորաքույրը ինձ ցույց է տալիս Նորիկի սենյակն ու նրա մահճակալը։ Զարմանում եմ. ի՜նչ լուրջ գրքեր են շարված նրա սեղանին։ Մեկը կարծեմ «Հին հունական առասպելներ ու լեգենդներ» գիրքն էր։ Քնարիկ մորաքույրը մի հոգս ուներ՝ պատերազմը վերջանա, ու ինքը իր տղաներին (Նորիկի մյուս եղբայրն էլ էր ճակատում) ամուսնացնի։ Պատմեցի, որ Նորիկը մեզ՝ բուժքույրերիս, կռվող կանանց ու աղջիկներին թույլ չի տալիս՝ գրոհին մասնակցենք, ասում է՝ մենք գնանք, տեսնենք, հետո ձեզ կկանչենք…
Նորիկ ջան, որտե՞ղ ես, ի՞նչ ես անում։ Ձայն հանիր, իմ երիտասարդ օրերի, ծանր ու դժվարին պահերի ընկեր։
Մշեցի Լյովան հասցեն չէր տվել, խնդրել էր, որ հեռախոսով կապվեմ, տնեցիներին բարևեմ։ Հիշում եմ՝ ինձ Երևան ճամփելուց առաջ ասաց. «Էլ պատերազմ չվերադառնաս, ի՞նչ ես կորցրել այստեղ։ Մնա, ամուսնացիր, ընտանիք կազմիր։ Պատերազմը կնոջ տեղ չի»։
Հավաքում եմ հեռախոսահամարը, Լյովային եմ ուզում՝ մշեցի։
-Ի՞նչ Լյովա, ի՞նչ Մուշ,- այն կողմից ինչ-որ մեկը պատասխանում է,- քարե դարից ես եկե՞լ. Մուշն ո՜ւր, մե՜նք ուր…
Էլի եմ զանգում՝ նույն ձայնն է…
Որտե՞ղ ես, Լյովա, ես քեզնից ոչ մի լուր չունեմ։ Ծանր վերքերդ ապաքինվեցի՞ն։ Կներես, ես այն ժամանակ չկարողացա քո բարևները փոխանցել ընտանիքիդ, բայց խնդրանքներիցդ մեկը, այնուամենայնիվ, կատարեցի՝ ամուսնացա։ Դպրոցահասակ աղջիկ ունեմ, որին հիմա չգիտեմ՝ ավագ դպրո՞ց ուղարկեմ, թե ինչ-որ քոլեջ։ Ձայն հանիր, իմ սիրելի ընկեր։
Արտաշենց տանը քիչ եմ մնում. մայրն անընդհատ լաց էր լինում, հայրը՝ վարպետ Գեղամը, հարցուփորձ էր անում, հրամանատարներից էր հետաքրքրվում, եղանակից, քաղաքականությունից էր խոսում… Հուզված էր, չգիտեր՝ իրեն ինչպես պահի…
Ձմռան կարճ օրը արագ մթնում է։ Պետք է հասցնել փոքր Վարդանի ծնունդին։ Առավոտյան, երբ մեր՝ 114 գումարտակի գրասենյակում էի («Արծիվ-3»), մի փոքրիկ՝ 12-13 տարեկան տղա մոտեցավ հրամանատարին.
-Ընկեր հրամանատար, այսօր իմ ծննդյան օրն է։ Մերոնք խնդրում են, որ Դուք էլ գաք մասնակցեք։
Հրամանատարը հոգնած ժպտաց։
Վարդանենց տանն ենք։ Մոմերի լույսով լուսավորված սենյակում լիքը երեխա կա՝ բոլորն էլ Վարդանի քույրերն ու եղբայրներն են։ Մեծ եղբայրը բանակում էր ծառայում, փոքրը հատակին չոչ էր անում։ Առաջին բաժակը, իհարկե, խմեցինք Վարդանի կենացը, շնորհավորեցինք։
-Վարդանը մեր գնդի որդին է, ընդամենը 14 տարեկան,- բոլորիս փոխարեն խոսեց հրամանատարը՝ Ռոստամը,- բայց արդեն տեսել է ու գիտի, թե ինչ բան է մահը, ավերը, պատերազմը, հերոսացումը… Վազգեն Սարգսյանն անձամբ որոշել է՝ Վարդանին զինվորական ակադեմիա ուղարկել՝ սովորելու…
Որտե՞ղ ես Վարդան, ինչպե՞ս դասավորվեց քո կյանքը, փոքրիկ հերոս։ Եթե հիշում ես մոմերի լույսով քո ծննդյան օրը, ուրեմն՝ ինձ էլ պետք է որ հիշես ու քո գտնվելու տեղն ինձ իմաց տաս։
Որտե՞ղ եք դուք, սիրելի հրամանատար, սիրելի Ռոստամ։ Հիշո՞ւմ եք՝ ուշ գիշեր էր, երբ Ձեր տուն հասանք։ Ի՜նչ զրուցասեր տատիկ ունեիք, ի՜նչ պատմություններ էր պատմում…
Օրը վաղուց ավարտվել է, և ես չհասցրի այցելել Ռաֆիկի ծնողներին, Արկադիի, Հունանի, Խաչիկի, Հարութի, Համլետի…
Որտե՞ղ եք, իմ քաջ ընկերներ։ Ես եմ՝ ձեր քույրը, ոչ մի վայրկյան ձեզ չեմ մոռացել… Դուք իմ երիտասարդ օրերի վկայություններն եք, իմ կյանքի հավերժական ուղեկիցները…
Պատերազմն ավարտվել է վաղուց, և դուք այդպես էլ գեներալ չդարձաք, իմ հերոս ընկերներ, բայց դուք դեռ այն ժամանակ էիք գեներալ, գեներալ էիք ուղն ու ծուծով…
Ձեռքիս ափով, դաստակով ու արմունկներով սրբում եմ տարիների փոշին… Պատերազմը դուրս է գալիս իր պատիճի միջից, և ես լսում եմ երկաթին քսվող խարտոցի ձայնը, ես տեսնում եմ մեր և թշնամու միջև ընկած բլրով դանդաղ անցնող մի սապատավոր ուղտ, որի վրա ոչ ոք չի կրակում, տեսնում եմ մինչև գոտկատեղը մերկացած լողացող իմ ընկերներին՝ սպիներ թիկունքին ու կողերին…
Եվ ծանր հրասայլը իր թրթուրներով փոխում է օրացույցի օրերը, ամիսները, տարիները, տարվա եղանակները…
ԱԻԴԱ ԶՈՀՐԱԲՅԱՆ
ազատամարտիկ
