Կարոտում եմ պատերազմը, շատ եմ կարոտում՝ ասում է Սուսաննա Հակոբյանը։ Ես չեմ հասցնում արձագանքել, նա անխռով շարունակում է՝ պատերազմի ժամանակ մենք ուրիշ էինք, բոլո՛րս էինք ուրիշ։ Ուժեղ էինք, ազնիվ, արժանապատիվ, գթասիրտ։ Մեծ էինք, մեծ… Հիմա փոքրացել ենք։ Պատերազմի ժամանակ ո՛չ սովից էինք վախենում, ո՛չ ցրտից, ո՛չ թուրքի գնդակից… Հիմա սոված չենք, թուրքն էլ՝ պարտված, սսկվել է իր բնում։ Բայց մենք վախենում ենք։ Ինչի՞ց… մանր, աննշան, նույնիսկ մտացածին բաներից։ Վախենում ենք, որ հացի փող չենք ունենա, երեխայի ուսման վարձը վճարելու փող չենք ունենա, որ մեզ կզրկեն աշխատանքից, որ… Պատերազմի ժամանակ մի կտոր հացը կիսում էինք հարեւանի հետ, երկու զույգ կոշիկից մեկը տալիս էինք չունեցողին։ Հիմա… Պատերազմի ժամանակ չնչին բաներով բավարարվում էինք, հիմա մեր ունեցածը մեզ չի հերիքում, որովհետեւ հարեւանն ավելի շատ ունի… Ինչո՞ւ, ի՞նչ փոխվեց՝ մտածում եմ ես, բայց չեմ հասցնում հարցնել, տիկին Սուսաննան կրկնում է՝ կարոտում եմ պատերազմը, ու ես հասկանում եմ, որ պատերազմը նրա համար վեհաշունչ, հերոսական, ոգեղեն ժամանակների խորհրդանիշն է, երբ մենք «մեծ էինք, մեծ, մեծ»։

Երբ տիկին Սուսաննայի ամուսինը՝ Գնել Հակոբյանը, անդամագրվեց «Արաբո» ջոկատին ու մեկնեց ճակատ, կինը մնաց երկու մանկահասակ երեխաների հետ։ Ամուսինը չհարցրեց՝ ինչո՞վ ես պահելու երեխաներին, որտեղի՞ց ես հացի փող հայթայթելու։ Պարզապես ասաց՝ վաղը գնում եմ սահման, առավոտ շուտ տղերքը կգան իմ հետեւից։ Սուսաննան ժպտաց՝ ապրե՛ս, մեր մասին չմտածես, ամեն ինչ լավ կլինի, դու հանգիստ կռվի։ Գնե՛լն էլ ժպտաց՝ հա, ես հանգիստ կկռվեմ ու կրկնեց՝ հանգիստ։ Առավոտյան գնաց անաղմուկ, առանց սրտաճմլիկ հրաժեշտի, ասես աշխատանքի էր գնում ու մի քանի ժամից տուն էր դառնալու։
«Երբ առավոտյան փողոց դուրս եկա, աշխարհն աչքիս մի տեսակ ուրիշ էր։ Ե՛ս էի ուրիշ։ Ես ռազմաճակատ մեկնած քաջի կին էի։ Ուզում էի բոլորն իմանան, որ ամուսինս գնացել է հայրենիքը պաշտպանելու։ Քայլում էի հպարտ, գլուխս բարձր։ Երբ առաջին անգամ ամուսինս սահմանից տուն եկավ զինվորական համազգեստով, խնդրեցի, որ հետս փողոց դուրս գա։ Գնելը ինձ ձեռ էր առնում, ծիծաղում էր, բայց զգում էի՝ հոգու խորքում ուրախանում է, որ հպարտանում եմ իրենով։ Քայլում էի ամուսնուս հետ, ամուսինս՝ ֆիդայու համազգեստով, մարդիկ մեզ էին նայում… Ես ինձ թագուհի էի զգում, ոտքերս կտրվել էին գետնից, սիրտս ճախրում էր»։
Գնելին ոչ ոք չպատմեց, թե ինչ ծանր օրեր են անցկացրել կինն ու երկու փոքրիկ երեխաները, ինչպես են կռիվ տվել ցրտի, խավարի դեմ, ինչպես են դիմացել։ Այնուամենայնիվ, նկատեց՝ տան իրերից մի քանիսը չկային։ Պատի ժամացույցի կլոր հետքը սպիտակին էր տալիս վառարանի մրից սեւացած պատի վրա։ Գնելը ոչինչ չհարցրեց կնոջը, առանց այդ էլ ամեն ինչ պարզ էր։ Երկար լռեց, հուզված հետուառաջ արեց սենյակում, հետո հանկարծ բարձրացրեց հայացքն ու ասաց՝ Սուսան, անպայման հաղթելու ենք։ Ես ու դու հաղթելու ենք։
«Ես հպարտությունից լաց եղա։ Երբ ասաց՝ ես ու դու հաղթելու ենք, մտածեցի, որ իմ զրկանքները իզուր չեն, վարձատրվեցի լիուլի։Միանգամից մոռացա, թե ինչ դաժան օրեր եմ անցկացրել։ Երեխաներին ամեն օր ասում էի՝ ձեր պապան հերոս է։ Այնքան էի ասել, որ մի օր դպրոցում ուսուցչուհին աղջկաս հարցրել էր՝ հայրդ ի՞նչ է աշխատում, ասել էր՝ հերոս։ Երեխաներիս ասում էի՝ ոչ ոք չպետք է իմանա, որ մեր տանը ցուրտ է, կամ հացի փող չունենք։ Մենք պիտի գլուխներս բարձր պահենք՝ հանուն մեր պապայի պատվի»։
Ի՞նչն էր ապրեցնում՝ հայրենիքի ճակատագրի հանդեպ մեծ պատասխանատվությո՞ւնը, բնատուր խիզախությո՞ւնը, կա՞մքը, տոկունությո՞ւնը։ Ի՞նչն էր մղում սխրագործության, հայ կնոջ հավատարմությո՞ւնը, արժանապատվությո՞ւնը։ Այս բարձրագոչ բառերի կողքին տիկին Սուսաննան կդնի փոքրիկ մի բառ՝ սերը։ Ծանոթ-անծանոթ մարդկանց սերը։ Ու մի փոքրիկ դրվագ, փոքրիկ մի պատմություն կպատմի, որը պատասխան կտա բոլոր հարցերին ու երկվություններին։ Սուսաննայի 12-ամյա տղան հավաքել էր նկուղում մնացած հին շշերը, լցրել տոպրակի մեջ ու դուրս եկել տնից։ Քիչ անց դուռը թակել էին, եւ որդին տուն էր մտել մի անծանոթ տղամարդու հետ։ «Երեխայիդ թաղի տղաները քարով խփում էին,- ասել էր անծանոթը,- տղադ գոռում էր՝ խնդրում եմ, շշերիս մի խփեք, շշերը հանձնեմ, հետ գամ, հետո կկռվենք։ Հասկացա, որ շշերի փողը շատ պետք էր երեխային, որ կարիքի մեջ եք։ Երեխան հայր չունի՞»։ Հայրը պատերազմում է, հայրենիք է պաշտպանում՝ ասել էր Սուսաննան։ Տղամարդը ոչինչ չէր պատասխանել, լուռ դուրս էր եկել, քիչ անց վերադարձել էր մի մեծ տոպրակ գնումներով. «Ես ձեզ պարբերաբար կօգնեմ, մինչեւ ամուսինդ կռվից հետ գա, ոչ մի բանի կարիք չեք ունենա»։ Սուսաննան պատասխանել էր՝ շնորհակալ եմ, բայց երկրորդ անգամ նման բան չանեք։ «Իմ պարտքն է,- ասել էր տղամարդը,- ես պարտավոր եմ. քո ամուսինն իմ երեխաներին է պաշտպանում։ Քո ամուսինը հերոս է»։ Ուրեմն՝ թույլ տվեք, որ ես ինձ հերոսի կին զգամ՝ պատասխանել էր Սուսաննան։
«Երբ տղաներն իջնում էին ճակատից, մի քանի օր մնում էին մայրաքաղաքում, դարձյալ իրարից չէին ուզում բաժանվել։ Հաճախ հավաքվում էին մեր տանը։ Մինչեւ ուշ գիշեր զրուցում էին իրենց բամբ, խրոխտ ձայնով։ Պատմում էին մեկը մյուսի քաջագործություններից։ Երբ ծիծաղում էին, պատերը դղրդում էին։ Ի՞նչ տղաներ էին… Արջ Էդոն, Բոյով Սամոն, Ճուտ Արթուրը, արարատցի Մանվելը, Մարսելը, Մելիքը, Ջիվանը, չարբախցի Մայիսը։ Ամեն մեկը՝ մի դյուցազուն, ամեն մեկը մի կտրիճ, բայց… երեխայի պես պարզ, անմիջական մաքուր, ազնիվ, ազնիվ… Գթասիրտ, փխրուն… Գիշերը մեր հյուրասրահի հատակով մեկ ներքնակներ էի փռում, 8-10 հոգի պառկում էին կողք կողքի։ Տունս լցվում էր ինչ-որ գերբնական ուժով, օրհնությամբ։ Ինձ սկզբում քույրիկ էին ասում։ Հետո սկսեցին ախպեր ասել։ Արջ Էդոն ասում էր՝ ախպրո, (Սասունի բարբառով)»։
Այս պատմությունը Գնելի ընկերոջից եմ լսել։ Մի օր Սուսաննայի մայրը հարցնում է Արջ Էդոյին, թե՝ տղա՛ս, հո կին ու երեխա չե՞ք սպանում։ Էդոն նեղանում է՝ ի՞նչ ես ասում, ա՛յ մեր, մենք հո թուրք չենք։ Ի՛նձ նայի, ես կնիկարմատի ու երեխայի վրա ձեռք բարձրացնո՞ղ տղամարդ եմ։ Ապրես՝ ասում է տատիկը։ Քիչ հետո նորից հարց է տալիս՝ տղա՛ս, էդ թուրքերը, որ սպանում եք, մեռնելիս շա՞տ են տանջվում։ Էդոն էս անգամ չի ջղայնանում, ժպտում է՝ չէ, մերս, վայրկենական մահանում են, չեն էլ զգում։ Տղա՛ս, էնպես կռվեք, որ շատ չտանջվեն՝ խնդրում է հայ մամիկը։ Էս խեղճությունն է մեզ դարեր շարունակ ծնկի բերել, էս չարդարացված բարությունը՝ նեղսրտում է Գնելը։ Սխալվում ես՝ պատասխանում է Արջ Էդոն, դա խեղճություն չէ, հզորություն է։ Որ մենք էսօր կանք, մեր էդ վեհության, էդ գթասրտության, էդ արժանապատվության շնորհիվ ենք ապրել։ Բարությունը չարդարացված չի լինում։ Օրեր անց Արջ Էդոն զոհվում է։ Նրա ազատագրած տարածքի մի փոքրիկ հատվածը այսօր Արջաձոր անունն է կրում։
«Ես երբեք չեմ վախենում մեր ժողովրդի ապագայի համար։ Ես նույնիսկ վստահ եմ, որ թուրքը երբեք սիրտ չի անի նորից պատերազմ սկսել, որովհետեւ նա տեսավ մեր ուժը, գերմարդկային ուժը, բնության օրենքներից վեր, ոչ մի բանի հետ չհամեմատվող, ոչ մի տրամաբանության չենթարկվող։ Երբ չարբախցի Մայիսը իմացավ, որ Արջ Էդոյի մարմինը մնացել է թշնամու տարածքում, վեր կացավ ու մեն մենակ գնաց զոհված ընկերոջը բերելու։ Չարբախցի Մայիսը միայնակ մի ամբողջ գյուղ գերի վերցրեց։ Ինչպե՞ս… չգիտեմ։ Նրանց, ովքեր թերահավատ թոթվում են ուսերը, ասեմ, որ ես էլ չեմ հավատում։ Բայց այդպես է՝ մի ամբողջ գյուղ գերի վերցրեց, հետն էլ ազատեց զոհված ընկերոջը։ Եթե պատմեմ բոլոր առասպելանման պատմությունները, որ հիշում եմ, մեր զրույցը չի ավարտվի»։
Ես հիշեցի մի պատմություն, որ տարիներ առաջ եմ լսել։ Հիվանդանոցի բուժքույրը պատմեց։ Սուսաննան ու Սիմոն Աչիկգոզյանի կինը գնում էին հիվանդանոցներ, խնամում էին զինվոր ազատամարտիկներին։ Մի ջահել տղա էին բերել ճակատից։ Զինվոր էր՝ 18-19 տարեկան։ Արկը պայթել էր ոտքերի տակ, աչքերը կուրացել էին, դեմքն այլակերպվել էր։ Սուսաննան երկու ձեռքով փակել էր բերանը, որ չհեծկլտա, որ տղան չլսի իր լացը։ Հանկարծ զինվորը շարժվում է, դողացող մատները փնտրում-գտնում են Սուսաննայի ձեռքը, ամուր սեղմում են։ Հետո հաստ վիրակապերի արանքից մի պինդ, առնական ձայն ասում է. «Մի՛ լացի, մայրի՛կ ջան։ Ես լավանալու եմ։ Կտեսնես՝ լավանալու եմ ու նորից ճակատ եմ գնալու։ Իմ աչքերը պիտի տեսնեն հաղթանակը»…
Մի պատմություն էլ արցախցի տատիկը պատմեց, հյուր էր եկել Երեւանում բնակվող աղջկան։ Ասում էր՝ ֆիդայիների մեջ մի 14-15 տարեկան տղա կար։ Ճուտ Արթուր էին կանչում։ Որ տեսա, հերսս եկավ։ Ասի՝ էս խոխին ո՞ւր եք բերել, սա՞ պիտի մեր հողը պաշտպանի, սա՞ պիտի կռվի թուրքի դեմ, երանի՜ ինձ։ Որ ավտոմատը կողքից կախում էր, զենքը գետնին էր քսվում։ Մի քանի օր անց թուրքերը վրա տվին։ Մեկ էլ տեսնեմ՝ էս Ճուտս հո չի կրակում, ի՞նչ ճուտ՝ կորյուն էր, կորյուն. ո՛չ ահ ուներ, ո՛չ վախ։ Ասի՝ նանը մատաղ ջանիդ, էս ինչ կտրիճ ես, էս ի՞նչ մեր է քեզ բերել։ …Ճուտ Արթուրը հիմա Սուսաննայի աղջկա ամուսինն է։ Երեխաներ ունի։ Չի սիրում, երբ իր մասին ասում են՝ պատերազմի հաշմանդամ, թեեւ բազմաթիվ վիրահատություններ է տարել։ Ուժեղ, պարթեւ, հզոր տղամարդ է։
«Երբ պատերազմն ավարտվեց, ամուսինս չվերադարձավ Արցախից։ Սիրտը չէր կտրվում։ Եկավ, ընտանիքն առավ, գնաց Քաշաթաղ։ Մենք 10 տարի Քաշաթաղում ենք ապրել։ Թոռներս Քաշաթաղում են ծնվել։ Իրենք իրենց ղարաբաղցի են համարում, կարոտում են Քաշաթաղը։ Երբ մայրաքաղաք եկանք, մի տեսակ տեղներս չէինք գտնում։ Ասես մի ողջ կյանք Ղարաբաղում էինք ապրել, ասես Երեւանն օտար քաղաք էր մեզ համար։ Հետո… ամեն ինչ ինքնաբերաբար եղավ. մենք գտանք իրար, մենք՝ նախկին ռազմիկները, նրանց կանայք, երեխաները։ Ես չեմ ուզում հասարակությանը բաժանել կռվածների ու չկռվածների, բայց մեր զրույցի թեման ուրիշ է, մեր ցավը, մեր ուրախությունը, մեր հպարտությունը, մեր հոգսը… Մեր տոնը, մեր սուգը… Այսօր այս բարձունքի հետգրավման օրն է, վաղը այսինչի զոհվելու օրը, մյուս օրը հայկական գյուղերից մեկի ազատագրման օրն է, հաջորդ օրը մեր ընկերոջ անհետ կորչելու օրը… Մենք ապրում ենք մեր աշխարհում, որտեղ պատերազմը երեկ էր… ու դեռ չի ավարտվել, ու երբեք չի ավարտվելու։
Ես օրերս եմ վերադարձել Արցախից։ Երբ ինձ հարցնում են՝ ինչպիսի՞ն տեսար Արցախը։ Պատասխանում եմ՝ հպարտ, հաղթանակած։ Արցախը փառքի պանթեոն է։ Արցախը ապրող պատմություն է, Արցախը կենդանի հերոսապատում է։ Ամեն քայլափոխին հուշարձաններ են՝ այստեղ է զոհվել քաջարի ռազմիկ… այստեղ է ընկել «Մարտական խաչ» I աստիճանի շքանշանակիր… այստեղ է մարտիրոսացել ազատագրական ջոկատի հրամանատար… Մենք այցի էինք գնացել Արցախում ննջող մեր հերոսներին, մենք գնացել էինք Արցախում խնկարկելու այն քաջերի հիշատակը, ովքեր մնացին անհայտության ճամփեքին ու այդպես էլ գերեզման չունեցան»։
Իսկ Արցախը ապրում է իր առօրյա ռիթմով, սահմանին ազգային բանակն է, թիկունքում արցախցին ծառ է տնկում, հող է մշակում, տուն է կառուցում, զավակներ է ունենում։ Ու չի էլ կասկածում, որ ինքը հաղթել է վերջնականապես ու աներկբա։

ԳԱՅԱՆԵ ՊՈՂՈՍՅԱՆ