Հայ զինվոր

ԱՅՍՊԵՍ ԽՈՍԵՑ… …ԲԻՍՄԱՐԿԸ

«Ես կդառնամ կամ մեծագույն սրիկա և կամ առաջին մարդը Պրուսիայում».- պատանության տարիներին իր ապագան այսպես է գուշակել 19-րդ դարի երկրորդ կեսի Եվրոպայի թերևս ամենախոշոր քաղաքական և պետական գործիչը` Օտտո ֆոն Բիսմարկը (1815-1898):

Իր բազմամյա քաղաքական գործունեության ընթացքում նրան առաջնորդողը ազգային-պետական շահն էր` ազգի տարանջատ հատվածների միավորման և ազգային պետության առավելագույնս հզորացման, կարելի է ասել, անհագ մոլուցքը: Պոմերանյան ազնվականներից սերող գործիչը դիվանագիտական մի շարք պատասխանատու պաշտոններ է վարել թե՛ բուն Պրուսիայում և թե՛ նրա սահմաններից դուրս` Ռուսաստանում և Ֆրանսիայում: Իսկ ահա 1862թ. Օտտո Բիսմարկը ստանձնել է շատ ավելի պատասխանատու` Պրուսիայի նախարար-նախագահի պաշտոնը` միաժամանակ կատարելով արտաքին գործերի նախարարի պարտականությունները:

Հետագա տասնամյակում Պրուսիայի վարած երեք հաղթական պատերազմները նախ Դանիայի` 1864թ., հետո Ավստրիայի` 1866թ., ապա նաև Ֆրանսիայի դեմ` 1870-1871թթ., ավելի ամրապնդեցին Բիսմարկ քաղաքական-պետական գործչի դիրքերը:

1871թ. Բիսմարկը նշանակվեց Գերմանական նորաստեղծ կայսրության ռայխսկանցլեր` պաշտոնավարելով մինչև 1890 թվականը: Նրա գլխավոր նպատակն էր հասնել Գերմանական կայսրության գերիշխանությանը Եվրոպայում: Այդ նպատակով նրա նախաձեռնությամբ 1879թ. ձևավորվեց նախ Ավստրո-գերմանական դաշինքը, իսկ 1882թ.` նշանավոր Եռյակ միությունը (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, Իտալիա)` ուղղված առաջին հերթին Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի դեմ: Ինչ վերաբերում է վերջինիս, ապա Բիսմարկը ամեն կերպ խոչընդոտում էր Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության ակտիվ դրսևորումները Եվրոպայում, մասնավորապես` Բալկաններում և սևծովյան տարածաշրջանում, բայց նաև հմտորեն խուսափում էր բացահայտ առճակատումից Ռուսական կայսրության հետ: Այս առումով հիշարժան է նրա մի ասույթը. «Գերմանիայի և Ռուսաստանի միջև պատերազմի բռնկումը մեծագույն հիմարություն կլիներ և, այդ իսկ պատճառով, այն անպատճառ տեղի կունենա»:

Ուշագրավ է, որ եվրոպական քաղաքական թատերաբեմում Բիսմարկի սաղմնավորած նախադրյալները իրենց զգալի ազդեցությունը պահպանեցին ռայխսկանցլերի պաշտոնից նրա հրաժարականից և անգամ նրա մահվանից հետո: Միջպետական փոխհարաբերությունների կարգավորման, ազդեցության գոտիների ձևավորման հարցերում նրա գործունեության անմիջական հետևանքն է համարվում այնպիսի դարակազմիկ իրադարձության հասունացումը և սկզբնավորումը, ինչպիսին է Առաջին աշխարհամարտը: Ավելին, նրան հաճախ վերագրվում է նաև Ադոլֆ Հիտլերի և, ընդհանրապես, ֆաշիստական գաղափարախոսության «հոգևոր հոր» դերը: Այլ խոսքով, Օտտո Բիսմարկը անուղղակիորեն առնչվում է նաև Երկրորդ աշխարհամարտին:

Ի դեպ, Բիսմարկի նկատմամբ հետաքրքրությունը մինչ օրս բնավ չի մարել. ասվածի լավագույն վկայությունն է տարբեր երկրներում պարբերաբար հրատարակվող վերլուծական հոդվածներն ու մենագրությունները այդ ականավոր գործչի մասին:

Բիսմարկը եւ հայկական հարցը

Օտտո Բիսմարկի գործունեությունը առնչվել է նաև հայ իրականության հետ: Խոսքն առաջին հերթին 1877-1878թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին է:

Ռուս-թուրքական պատերազմն ավարտվեց 1878թ. փետրվարի 19-ին` Սան Ստեֆանոյում կնքված պայմանագրով, ըստ որի` Կովկասում Ռուսաստանին էին անցնում Կարսը, Արդահանը, Ալաշկերտը, Բայազետը, նաև Բաթումը: Այս պայմանագրով Հայկական հարցը դարձավ միջազգային դիվանագիտության քննարկման առարկա: Թուրքիան, ըստ էության, հրապարակավ ընդունեց, որ կայսրության կազմում գոյություն ունի Հայաստան երկիր, որտեղ ապրում է հայ ժողովուրդը: Դրական էր նաև այն, որ բարեփոխումների վերահսկողությունը իրականացնելու էր Ռուսաստանը, որի բանակը այդ ընթացքում տեղակայված էր մնալու Արևմտյան Հայաստանի գրավյալ տարածքում:

Մինչդեռ եվրոպական խոշոր տերությունները` Անգլիան, Ավստո-Հունգարիան և, առաջին հերթին` Գերմանիան` Օտտո Բիսմարկի գլխավորությամբ, չէին կարող հարդուրժել, որ տարածաշրջանում ուժեղանում էր Ռուսաստանի ազդեցությունը և, բնականաբար, պահանջեցին վերանայել պայմանագրի որոշ հոդվածներ: 1878թ. հունիսին տեղի ունեցավ Բեռլինի վեհաժողովը: Վերջինիս մասնակցելու համար Եվրոպա մեկնեց հայկական պատվիրակությունը` Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ:

Հայ պատվիրակությունը գնում էր, Խրիմյանի խոսքերով, օտարների կարեկցանքն ու գութը շարժելու, նրանցից ազատություն աղերսելու. «Պիտի խոսեմ լեզու մը, որ համաշխարհային է և տառապանքի լեզու է միևնույն ժամանակ, այսինքն` պիտի լամ»: Այնինչ վեհաժողովի նախագահը` Օտտո Բիսմարկը, հայկական պատվիրակությանն անգամ չթույլատրեց մասնակցել վեհաժողովի աշխատանքներին:

Նախքան վեհաժողովի աշխատանքների սկսվելը, գերտերությունները փոխհամաձայնության եկան Ռուսաստանի իրավունքները հնարավորինս սահմանափակելու հարցում: Այս հարցը միավորեց անգամ այնպիսի անհաշտ մրցակիցների, ինչպիսիք էին Գերմանիան և Անգլիան: «Այդ ծեր հրեան իսկական տղամարդ է»,- այսպիսի դրվատանքի խոսքեր հղեց Բիսմարկը Անգլիայի վարչապետ Բենջամին Դիզրայելիի հասցեին` վերջինիս հետ առանձնազրույցից հետո:

Ռուսաստանի դեմ կանխարգելիչ քայլերի իրականացումը, ըստ էության, նշանակում էր, որ հարվածի տակ էին դրվում նաև հայ ժողովրդի կենսական շահերը: Այդպես էլ եղավ: Վեհաժողովը ի չիք դարձրեց այն դրականը, որ կար Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում:

ԱՍՈՒՅԹՆԵՐ

Մեծ տերության քաղաքականության միակ առողջ հիմքը պետական էգոիզմն է, ոչ թե ռոմանտիզմը:

Ասույթը վերցված է Բիսմարկի 1850թ. ելույթից պրւսական լանդտագում:

♦♦♦

Ժամանակի մեծ հարցերը որոշվում են ոչ թե ելույթներով և որոշումներով, (սա էր 1848 և 1849 թվերի սխալը), այլ երկաթի և արյան միջոցով:

Ասույթը վերցված է Բիսմարկի 1862թ. ելույթից` Պրուսիայի պատգամավորների վեհաժողովում: Նույնը նա կրկնել է նաև ավելի ուշ` 1886թ. «Պրուսիայի թագավորին տվեք հնարավորինս մեծ ռազմական ուժ, այլ խոսքով, հնարավորինս շատ արյուն և երկաթ, և այդժամ նա կարող է իրականացնել այն քաղաքականությունը, որը դուք ցանկանում եք, քանզի քաղաքականությունն իրականացվում է ոչ թե ելույթներով, ոչ թե հանդիսություններով ու երգերով, այլ սոսկ արյունով ու երկաթով»:

Հավանաբար, այստեղից է ծագում Բիսմարկի` «երկաթե կանցլեր» մականունը:

♦♦♦

Լեհերին խփեք այնպես, որ նրանք կորցնեն ապրելու ցանկությունը: Ես ցավակցում եմ նրանց` ողբալի վիճակի համար, սակայն եթե մենք ցանկանում ենք ապրել, ապա մեզ այլ բան չի մնում, քան բնաջնջել նրանց:

Ասույթը Բիսմարկի 1861թ. գրած նամակից է:

♦♦♦

Քաղաքականությունը ճշգրիտ գիտություն չէ, այլ արվեստ:

Ասույթը վերցված է 1884թ. ռայխստագում ելույթից:

♦♦♦

Մենք անկարող ենք պատմություն կերտել: Մարդիկ իրենց ժամացույցները առաջ են տալիս` երևակայելով, թե դրանով արագացնում են ժամանակի ընթացքը:

Այս ասույթը սկզբնապես հնչել է Բիսմարկի` 1869թ. հյուսիսգերմանական ռայխստագում ունեցած ելույթում:

♦♦♦

Քաղաքականությունը հնարավորի արվեստ է:

Ասվել է 1867թ. խմբագիր Մեյեր ֆոն Վալդեկի հետ զրույցի ժամանակ:

♦♦♦

Անչափելի են քաղաքականության արժեքները, որոնց ազդեցությունը հաճախ ավելի հզոր է, քան բանակը և փողը:

Ասույթը վերցված է 1868թ.` պատգամավորների առջև ելույթից:

♦♦♦

Մենք բոլորս ժողովուրդ ենք, նաև կառավարությունը:

Ազգի միասնականությունը նշող այս ասույթը Բիսմարկը արտաբերել է 1873թ. գերմանական ռայխստագում:

♦♦♦

«Եվրոպա» բառը քաղաքական գործիչները արտաբերում են ամեն անգամ, երբ այլ տերություններից պահանջում են մի այնպիսի բան, ինչը չեն համարձակվի պահանջել իրենց անունից:

Սա ասվել է ի պատասխան ռուսական կանցլեր Ա. Գորչակովի 1875թ. ելույթի` «Եվրոպայի շահերի» վերաբերյալ:

♦♦♦

Ողջ Բալկանները (Արևելյան հարցը) չարժե մեկ պոմերանյան զինվորի կյանքը:

Այս արտահայտությունը Բիսմարկը օգտագործել է 1876թ. ռայխստագում` շեշտելու համար, որ Արևելյան հարցը առանձնակի կարևորություն չունի:

Հետագայում այս ասույթը բազմիցս կիրառվել է այլ գործիչների կողմից` համապատասխան վերափոխություններով: Ահա մեկ օրինակ. 1945թ. գարնանը բրիտանական ավիացիայի մարշալ Արթուր Հարրիսը պնդում էր անընդմեջ շարունակել գերմանական քաղաքների զանգվածային ռմբահարումը. «Գերմանական բոլոր քաղաքները, միասին վերցրած, թեկուզև մեկ բրիտանացի զինվորի կյանքը չարժեն»:

♦♦♦

Ազնիվ միջնորդ, որը կկարգավորի գործը:

Բիսմարկի խոսքը Գերմանիայի դերակատարության մասին է` Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև պատերազմում հաշտություն կնքելու հարցում:

♦♦♦

Ցանկացած քաղաքական բանակցությունների հիմքում ընկած է do ut des (լատ. «տալիս եմ, որ տաս») սկզբունքը, եթե անգամ, քաղաքավարությունից դրդված, այդ մասին չեն խոսում:

Այս միտքը Բիսմարկը իր գործունեության ընթացքում կրկնել է բազմիցս: Այստեղից է ծագում «do ut des քաղաքականությունը» (այսինքն` փոխադարձ զիջումների քաղաքականություն):

♦♦♦

Ինձ համար մամուլն ընդամենը տպագրական ներկ է` թղթի վրա, որի հետ մենք պատերազմ չենք վարում:

Մենք` գերմանացիներս, վախենում ենք Աստծուց և ուրիշ ոչնչից այս աշխարհում: Աստծո նկատմամբ վախն էլ մեզ պարտադրում է սիրել և պահպանել խաղաղությունը:

Այս երկու ասույթները վերցված են 1888թ. ռայխստագում Բիսմարկի ելույթից` ռուսական մամուլում Գերմանիայի նկատմամբ սպառնալից արտահայտությունների կապակցությամբ:

♦♦♦

Եթե Եվրոպայում մի նոր պատերազմ սկսվի, ապա այն կբռնկվի Բալկաններում ինչ-որ մի անիծյալ հիմարությունից:

Այս ասույթը, որ Բիսմարկը արտաբերել է մահվանից ոչ շատ առաջ, մեջբերում է Ու. Չերչիլը 1945թ. Համայնքների պալատում ելույթի ընթացքում:

♦♦♦

Երբեք այնքան չեն ստում, որքան պատերազմի ժամանակ, որսից հետո և ընտրություններից առաջ:

♦♦♦

Ժամանակակից պատմության ամենակարևոր փաստն այն է, որ Հյուսիսային Ամերիկան խոսում է անգլերեն:

♦♦♦

Բալկանները Եվրոպայի վառոդի նկուղն է:

Այս ասույթները վերագրվում են Օտտո Բիսմարկին:

ՎԱՀԱՆ ՄԿՐՏՉՅԱՆ